şeřî gewre (1914- 1918)

piřîşkî agirî em şeře gewreş wekû şeřanî pêşûy beynî ḧikûmetî ’usmanî û řûsîye, zû û le hemû şeřekanî pêşû beşîddettir peřîye ser wiłatanî kurdistan. şeř û zererî em ta’ûnî syasî û îctîma’îye bo qewmî kurd çend terḧêk bû:

1. zererî seferberî: kurd wekû qewmekanî tirî ’usmanî, bełkû zyatir lewan, le dewrî seferberîda tûşî zerer bû. ewwełen herçî ewladî cahîl û bekarî hebû, be zor hênraye jêr sîlaḧewe û zor małî wa hebû ke be ẍeyrî afret û mindał, pîremêrdekeşî tya nemabû, ewaney ke tozê ḧał û weqtyan baş bû, be nawî bedelî neqdî, tekalîfî ḧerbîye, wesa’îtî neqlîye, î’ane, bertîl ... we alx‌ewe řût kiranewe. ew ewladaney ke hênrabûne jêr sîlaḧewe, zorî bo cîhetî erziřom û beşêkîşî bo teřefî ḧeleb û sûrîye û besre nêrra û bem terḧe beşî zorî kasbîkerî le des çû.

2. zererî şeř: qewmî kurd lem şeředa dû qoł ordû (11y me’mûret el’ezîz, 12y mûsił) û 135 bilok swarî îḧtyat (çwar fîrqe û lîwayek)y legeł be’zê teşkîlatî ḧidûd û jandarmey be tewawî û beşêkî muhîmmî dû qoł ordûy tirîşî (9y erziřom, 10y sîwas)y hênaye wicûd û be tebî’et beşêkî ciluberg û xwardemenî û hemû wiłaẍ û îḧtyacatî emaneşî te’mîn kird û be sebebî tûl‌kêşanî şeřewe çend def’e be řoḧ û małî xoy newaqsî îkmal kirdin.

bêcge lemeş le weqtî tenganeda le ser tełebî qomandanî ordûy ’êraq, gelê fîdakaranî kurd legeł şêx meḧmûd û řu’esay ’eşa’îr û meb’ûsekan çûn bo şeřî «şu’êbe» û beramber be xidmetyan gelê ezyet û řezaletyan dî.

kurd lew ewladaney ke nardibûy bo şeř, kemî des kewtewe. beşî zor zorî le şeřda, le esaretda, le birsana û le sermana û be nexoşî le des çû. mîqdarî zay’atekey kes nayzanê, bełam eger be texmîn ca’îz bê, řenge mîqdarî emane le sê‌sed hezar zyatir bê.

3. zererî qway seferîye: ḧikûmetî ’usmanî le îbtîday şeřî gewreda esîrî xeyałat bû û way ezanî ke em de’waye firsetêke bo fetḧî tûran û êran û ḧeta hîndustan. bem xeyałe le layekewe be ordûy muntezemî beramber be ordûy řûs le ḧidûdî qefqasyada kewte şeřewe, le layekî tirîşewe le qomanday be’zê zabtan û meb’ûsanda be’zê qway seferîyey ke ’îbaret bû le teşkîlatî ḧidûd weya tełebey ḧiqûq û ’eşa’îr, řêk xist û nardîye ser êran (quwey seferîyey ’umer nacî, ře’ûf, îbrahîm û xalîd beg). lemane quwey seferîyey ewweł û duwem le hewramanewe ta tewrêz her dû lay ḧidûdyan û baxsûs wiłatî mukirî û baneyan beřastî tałan û wêran kird û zor kesyan kuşt. ḧisên xanî serdarî mukirî, ke dwayî warsî xanedanî «babamîrî mukirî» bû, legeł ḧemexanî ḧakmî bane le teřef qwey seferîyey îbrahîm begewe î’dam û tałan kiran û baqî dû quwetekey tirîş beynî xaneqîn û kirind û mentîqey řewandiz û lahîcanyan tûşî zererêkî zor kird, bełam weḧşet û şîddetî mefrezey ’umer nacî û îbrahîm bitlîsî beřastî wesif nakirê.

bêcge lemane dû quwey seferîyey tirîş, le wiłatanî bitlîs û wanewe řûyan kirde êran û le dewrî ḧidûd û le mentîqey «deyleman»da be’zê ḧerekatî bê‌sûdyan kird û le dwayîda le ser tezîyqî ordûy řûs, geřanewe kurdistan û zererêkî zoryan bo kurdî ew nawe bû.

4. zererî tehcîr û teqtîl: le îbtîday şeřda qomîtey muselleḧî ermenî le pêş ordûy řûsewe le cîhetî bayezîd û elişgerd û wanewe zererêkî zorî le mał û řoḧî kurd da. bêcge lemane ordûy turkîş be enwa’î byanuwewe le kuştinî kurd qisûrî nekird û ḧeta be’zê le umeray quwey seferîyey ewweł, (xelîl beg), le meqamî îftîxarda îqrarî em cînayetan ekird.

be gwêrey řîsaley «mes’eley kurdistan beramber be turk, lapeře 33», le îbtîday şeřî gewreda û be nezer defterî mudîrîyetî ’imûmîy muhacrîn, 70000 kurd le wetenyan hełgîran û birawne wiłatanî ẍerbî enatol û zoryan le řêge le hîlakî û birsyetî û nexoşî mirduwe.

bêcge leme, ordûy duwem ke le sałî sêyemî ḧerbida le dyarbekirda gird buwewe, le payzî sałî 1917da bo xatrî eme ke î’aşey xoy te’mîn bika û xorak‌xorî ẍeyre ’esker lew nawe nehêłê, hemû xełkî ew wiłatî dyarbekir û mûş û bitlîsey derkird û be’zê lew besezmanane řûyan kirde mûsił û be’zêkîşyan sewqî etene û ḧeleb kiran. le weqtî zistanda zorî le birsana û sermana mird û ’adeten hîç mindałî derneçû û ḧeta kewtibûne ḧałêkî wa ke le kołanî mûsłida laşey mirdûyan exward. xulase ewey ke le ewweł û duwem sałî ḧerbida be ser ermenîda hat, le dway sałê dû sał, be ser kurdî mezłûmîşa hat.

5. zererî birsêtî û nexoşî: etwanim biłêm ke musîbetî birsêtî, te’sîrî here mudhîşî le kurdistanda bû û le beḧrî řeşewe ta ’êraq hemû wiłatanî şerqî ’usmanî le jêr barî em bełayeda mayewe.

ordûy ’usmanî çunke wesa’îtî neqlîyey zor kem û teşkîlatî î’aşe û menziłî zor xirap bû, eywîst ke wesa’îtî î’aşe le cêgey xoyda be qîmetêkî zor kem, ya beramber be sened weya parey kaẍez weya be usûlî zewtikirdin peya bika û be tebî’et em usûle bê‌me’naye ẍedrêkî zor le ehalî kira û xełkî dûr exsitewe le qesebe û şaran, kes zexîrey ne’ehêna, le ber eme ordûş wekû xełkî şar û qesebe tûşî birsêtî bû, be dereceyekî wa ke be’zê car yektiryan ekuşt (řaporî qul ordûy hejdemîn be tarîxî 25y martî 1334). le řûy birsêtîyewe fîrar û zay’atî dû mangî em qul orduwe geyşte 9000 kesê (’eynî řapor), quwey ḧerbîyey ordûy şeşemîş le martî 1334da hateser 6304 tifeng (ḧerbî cerîdey ordûy şeşem).

ḧałî ordûy duwem (dyarbekir) û ordûy sêyem gelê xiraptir bû. be tebî’et em ḧałe buwe sebebî zorbûnî nexoşî û sefalet. tîfûs ordûy sêyemî be tewawî şipirze kird, le ordûy duwem û şeşemîşda hebû û zay’atêkî zorî lêdan. birsêtî û şipirzeyî xełq be tebî’et le ordû zyatir bû. ewaney ke zistanî beynî 1333 û 1334yan le mûsłida řabwardibê, ełbete dîwyane weya bîstûyane ke muhacrînî kurd le kołanekana le sermana û le birsana çon mirdûn. em facî’eye her mexsûs be mûsił nebû, le wiłatî etene û ḧelebîşda carî bû. le şarî silêmanîda û le ’eynî sałda birsêtî geyşte derecey nîhayet û hoqey ard geyşte lîreyekî zerd. me’mûrînî menził zułmêkî fewqel’adeyan kird.

ordû be bê‌tedbîrî û sû’î îstî’malatî xoy, řêgey hatnî zexîrey le dêhatanewe biřî û le dwayîda zexîrey małanî zewt kird û xełke mezłûmeke hîçyan be destewe nema û nîhayet le seda ḧeftay le birsana mird.

6. zererî texrîbat: ḧed û ḧîsabî wêranî, her xwa eyzanê. em zerere dû new’e: yekêkî le teřef duşminewe kirawe û emeş her şimûlî bo ew wiłatane heye ke tûşî îstîla bûn. wekû wiłatî erziřom, erzincan, wan, bitlîs û beşêkî wiłatî mûsił (řewandiz). duşmin lem wiłataneda be tebî’et texrîbatêkî zorî kird û baxsûs çetey ermen û ẍeyre gelê cêgeyan be fikirî întîqam wêran kird û sûtandyan. duwem new’î texrîbat le teřef ordûy ’usmanîyewe kirawe û beşêkî emeş le ser zerûret û îḧtyac bû, bełam beşêkîşî keyfî bû. xulase ewaney ke le weqtî ḧerbida menatîqî ḧerbîye geřabin derecey em texrîbate baştir teqdîr eken û lam waye ta bîst sałî tirîş naçêtewe doxî caran.

xulase qewmî kurd le şeřî gewreda tûşî zererî małî û řoḧîyekî bê‌ẍayet bû ke beşî madî ’îbarete le birî ew çend madeye ke le serewe ’erz kira û zor mumkîne ke zererî řoḧî, nizîkey nîw milyon bê.

le dway mutareke le goşeyekî kurdistanî cinûbî ye’nî le silêmanîda be mi’awenetî ḧikuwemtî îngilîz îdareyekî miḧellî damezra, bełam baş îdare nekira. dû def’e legeł ḧikûmetî îngilîz têkçû û kewte şeřewe, nîhayet le sałî 1926da be tewawî em îdareye le naw hełgîra û silêmanî be şikłî lîwayek řebtî ’êraq kira. (bo tefsîlatî em mes’eleye temaşay tarîxî wiłatî silêmanî bike).

le sałî 1922y mîladîda ḧerekatî îsma’îl aẍay simko, ře’îsî ’eşîretî şikak, desî pêkird. ewwełen tengî be nestûrîyekan hełçinî û le dwayîda wiłatî wirmêy dagîr kird, le paşda êran leşkirêkî zorî kirde serî û derîpeřand, be netîce simko hate ’êraq û le şîmalî řewandizda danîşt.

yekê le ḧerekatî tirî dway şeřî gewreş, qyamî kurdanî dersîme ke le qomanday nûreddîn paşada leşkiryan kiraye ser û serkut kiran, zaye’atyan zor bû. le ewaxîrî şeřî gewreda û le dway eme ke ’elametî bê‌hêzî teřefî ełmanya derkewt û wez’îyetî syasîye gořa, komełî syasîy kurdan le hemû layekewe kewtine fe’alîyetewe. şerîf paşa le parîs mumesîlyetî kurdî girte ’ohdey xoyewe û le 22y martî 1919 û 1y martî 1920da da’îr be ḧiqûq û mutałebatî kurd dû mextere û dû xerîtey kurdistanî da be qonfiransî sułḧ û le 20y kanûnî ewwełî 1919da le beynî şerîf paşa û mumesîlî ermenîda î’tilafnameyek kira û herdû teřef be yekewe beramber bo qonfiransî sułḧ, beyannameyekyan î’lan kird.

nîhayet le 10y oẍsitosî 1920 mu’ahedey sîwer îmza [kira] û be gwêrey em mu’ahedeye ebwaye le wiłatanî terabzon, erziřom, wan û bitlîs, ermenistanêk teşkîl bikiraye (madey 88- 93) û le ’eynî weqta bo qewmî bê‌kesî kurdîş le muxtarîyetêkî îdare bas kira ke ebû le şerqî furat û le cinûbî ermenistanî tesewrkiraw û le beynî ḧidûdî turkya û sûrye û ’êraqda bê. em xełatî qonfiransî sułḧeş tab’î be’zê şirût û qyûd bû û ebwaye le kurdanî em mentîqe piçûke pirsyarê bikiraye aya eyanewê le turk cwê bin yan na? eme ’erzî ’usbetul’umem bikirê û ewîş lêkî bidatewe aya em kurdane layeqî îstiqlaln ya na? le dway eme ke meclîsî ’usbe qanî’ bû, teklîfî turkya eka û em ḧikûmeteş ebê qebûłî bika û be gwêrey em netîceye, ḧikûmetanî muttefîqe î’tîřaz le îltiḧaqî kurdanî mûsił bem îdare muxtarey kurde naken (madey 62 û 64).

xulase mes’eley kurd le ḧewałe û gewałe zyatir şitêkî tir nebû. qonfiransî sułḧ ke kelîmey ’edałet û însaf û qutarkirdinî mîlletanî mezłûmey le ziman ne’ekewte xwarewe, emcareş beramber be komełî beşerîyet îsbatî kird ke kelîmey ’edił û însaf bê‌me’naye û qełẍanêke bo tefredanî beşerîyet, hawarî ze’îf û mezłûm, ḧeq û ḧiqûqî bê‌kesan te’sîr nakate wîcdanî syaset. be dereceyekî wa ke ewaney ke çwar wiłatî gewreyan pêşkeş yek dû milyonî ermenî kird, ḧeta wiłatêkîşyan be řaste řast be çend milyon kurd řanebînî. em zelley ḧeqarete ke le teřef qonfiransî sułḧewe le řûy ’edałet û însaf dira, beřastî wekû emsalî tarîxîyey, dersêkî tirî ’îbret bû bo swałkeranî ’edałet û însaf.

em mu’ahedeye be netîce serî negirt û zîndûbûnewey turkî mirdûw û meḧubûnewey ordûy yonan le enatolda û derçûnî ordûy firansiz le etene û řêkewtinî em ḧikûmete legeł enqere, mu’ahedey sîverî le naw bird û be gwêrey mu’ahedey lozan (1923), ermenistanî gewre û muxtarîyete piçûkekey kurd wekû biłqî ser aw kujayewe û mes’eley kurd tenya hate ser wiłatî mûsił, ke cîhetî ’a’îdyetî le teřef ’usbetul’umemewe ebwaye te’îyn bikiraye. nîhayet ’usbetul’umem bo teḧqîqî metalîbî îngilîz û turk û pirsyarî arezûy ehalî, qerarî be teşkîl û nardinî lîcneyekî teḧqîq da (30y eylûlî 1924). meclîsî ’usbe le 13y tişrînî sanî 1924da em lîcneyey teşkîl kird. em hey’ete ’îbaret bû le yekê le pyawe gewrekanî mecaristan, qonit tîlîkî, esûc (musîw. f. wîrsin) û belcîka, kulunel bulîs. emane le dway çawpêkewtinî ḧikûmetî îngilîz û turk le 16y kanûnî sanî 1925da geyştine beẍda. mumesîlî turkîş legełyana bû û le beẍda mumesîlêkî ḧikûmetî ’êraqîş xiraye tekyan û çûn bo teḧqîqat le wiłatî mûsłida û hemû cêyek geřan û le dway tewawkirdinî wezîfey xoyan, geřanewe û le 16y temûzî 1925da řaporêkî mufeselyan da be meclîsî ’usbetul’umem û lem řaporeda derḧeq be kurdî wiłatî mûsił gutyan: «ebê le xisûs te’îynî me’mûrînî kurd bo îdarey wiłatekeyan û xwêndin le mektebda û muḧakeme û murafe’e be zimanî xoyan řî’ayetî arezûy kurdekan bikirê û zimanî kurd be zimanêkî řesmî qebûł bikirê û lîcne lew fikiredaye ke eger le dway çwar sał le paş qebûłkirdinî mu’ahedey îngilîz û ’êraq û hełsanî muraqebey ’usbetul’umem bo te’sîsî îdareyekî meḧellî, te’ehudat be kurdekan nedrê, beşî zoryan îdarey turk be ser ḧukmî ’erebda tercîḧ eken (lapeře 111, madey 7, feqerey 2, tercumey řaporî lîcne).

meclîsî ’usbe le ser em řapore le 16y kanûnî sanî 1925da be be’zê şirûtî îḧtyatîye, qerarî be danî wiłatî mûsił be ḧikûmetî ’êraq da û tercumey madey sêyemî em qerareş emeye: «ḧikûmetî îngilîz be sîfetî eme ke ḧikûmetî muntedebe, ebê ew tedbîrey ke bo te’mînî te’ehudatê ke derḧeq be îdarey meḧellîye bo kurdekanî ’êraqe û le teřef lîcney teḧqîqewe le îstintacatî qerarî nîha’îda tewsye kirawe ’erzî meclîsî ’usbe bika.»

bîna le ser tełebî meclîsî ’usbe, wezîrî muste’merat le 3y eylûlî 1926da be xîtabêkî betûl îcra’at û ḧusnî nîyetî ḧikûmetî ’êraq derḧeq be kurdî ’êraqî ’erzî ’usbe kird û te’mînatî danê. lem beyneda ke meclîsî ’usbetul’umem legeł mes’eley wiłatî mûsił xerîk bû, le mentîqey xerpût û dyarbekirda qyamêkî gewrey tir řûy da û ře’îsekeşî şêx se’îdî meřḧûm bû.