kurd ta dewrî nadir şah

kurdistan be gwêrey te’rîfî şerefname, le weqtî xoyda zor gewre buwe û gelê ḧikûmat û îmaratî kurdî tya buwe, bełam le dwayîda syasetî turk berebere piçûkî kirdewe. mu’ahedey sałî 1049 (1639y mîladî) be kullî, êranî le tecawizkirdinî xetî zaẍros men’ nekird, bełam ḧikûmetî ’usmanî le dewrî şahanî sefewîda be tedrîcî hemû wiłatanî ẍerbî êranî legeł qet’ey qefqasyada hênaye jêr ḧukim û ḧakmyetî xoy, (fon hammer). le netîcey tebdîlî em sinûre syasîyeda beşî zorî kurd û kurdistan kewte jêr îdarey ’usmanîyewe, çunke ḧikûmetî ’usmanî îtir perway le êran nekird, berebere le kurdistanda syasetî merkezî te’qîb û tetbîq ekird û be tebî’et meqsedî lem syaseteş ẍeyrî şikandinî nifûzî îmaretanî kurd û berebere lenawbirdinyan û qaymkirdnî ḧukim û nifûzî merkezîy turk şitêkî tir nebû.

yekê lewane ke bo tetbîqî em syasete zor fe’alîyetî nwanduwe, melîk eḧmedî paşay zaway sułtan muradî řabî’ buwe. em zate le dway fetḧî beẍda, bû be walîy dyarbekir û bo şikandinî nifûzî umeray kurd û lenawbirdinyan da’îmen le şwên byanûda egeřa û be ser hîç firsetêkewe ne’eçû. le sałî 1048y hîcrîda le dyarbekirewe quwetêkî legeł xoy bird û çuwe ser emîrî mizûrî û ’îmadîye, yusif xan û wiłatekey zewt kird û xoyşî hênaye dyarbekir û xistîye ḧepsixanewe. le dway wefatî sułtan murad 100 kîse cerîmey lê send û înca berełay kird (ewlya çelebî).

le ’eynî sałda byanûyekî be emîrî bitlîs girt û leşkirî kirde serî. le dwayî tewesutî be’zê umera û wergirtinî bertîlêkî qurs , înca wazî lê hêna. her bew quwetewe çuwe ser sincar û muḧaserey kird û kuştarêkî zor û texrîbatêkî bê‌ẍayetî tya kird.

le sałî 1050y hîcrîda walîy erziřomîş her be ’eynî fikir û meqsed û be behaney şikatî ’ecemekanewe leşkirî kirde ser emrî şûşîk ke mistefa beg bû. qełakey be yarmetîy kurdanî ew nawe zewt kird û wiłatekeyşî saf le saf tałan kird (ewlya çelebî, ciłdî 2)

melîk eḧmed paşa le sałî 1066y hîcrîda bû be walîy wan û be ser bitlîsda çû bo ewê. emîrî bitlîs xidmetêkî xarîqul’adey kird û hedye û behîyeyekî zorî daye. welḧał ewendey pê neçû behaneyekî le ser dozînewe û leşkirî kirde ser emîrî bitlîs, ’ebdał xan. sebebî ḧeqîqîy em te’eřuze, gwaye le dway fetḧî beẍda bo tebrîk neçûnî ’ebdał xan bû û sułtan murad lêy ’aciz bû. xulase ne îstirḧamî emîr ’ebdał û ne tewesut, parey kird. melîk eḧmed be ordûyekî zorewe ke beşî gewrey dîsan umeray kurd bû, hate ser bitlîs. le dway muḧasere û şeřêkî qurs, şarekey girt û tałanî kird. mał û dewłetî emîr ’ebdał ke demêk bû umeray turk danyan lê tîj kirdibû, be tewawî kewte desyan û ’ebdał xan, be xoy û mał û mindałyewe be hezar ḧał necatî bû, (ewlya çelebî, ciłdî 4). zor ẍerîbe ke lem hicûm û te’eřuzeda ewey zor zor bo meḧwî emîrî bitlîs se’î kird dîsan her kurd bû û le hemûy zyatir kurdanî meḧmûdî bû. em melîk eḧmed paşaye bem syasetî fewtandiney, îşî geyande řadeyek ke kurdistanî gewre be tewawî piçûk buwewe û hate ser wiłatî wan (înisqilopedyay îslam, ciłdî 3).

le cumley ’ecaybatî em dewre, zihûrî mehdîyekî kurd bû le mentîqey mûsłida (1666y mîladî), em şexse şêxzadeyek bû û nîhayet ḧakmî mûsił û ’îmadîye te’qîbyan kird û girtyan. sułtan miḧemedî çwarem em îşey be ’efu û şefeqet biřyewe û mehdî gîrawî hênaye estamoł û xistye me’îyetî xoyewe (hammer).

îmaretî bebe, le mebadîy ’esrî hejdemînî mîladîda le şarbajêr le teřefî silêman beg, weya baba silêmanî kuřezay feqê eḧmedewe teşkîl kira. tefsîlatî weqa’î’î em îmarete le «tarîxî wiłatî silêmanî» û ciłdî duwemî em tarîxeda bas kirawe.

kurdî ’êraq le zemanî شاە ḧisênî bê‌hêzda û le tarîxî 1132y hîcrîda hemedanyan muḧasere kird û nefsî paytextî êranîşyan tehdîd kird. le zimanî شاە tehmasbî duwemda û le 1135y hîcrî (1722y mîladî)da ew orduwey ke bo sendinewey esfehan le meḧmûd xanî efẍanî nêrrabû, le jêr qomanday emîr fereydûnî kurdida bû. em zate be sebebî cur’et û cesaretî xoy le weqtî hicûmda kewte des efẍanîyekan, bełam le dwayîda be ’ehd û peyman beryan da û geřayewe cêgey xoy û le paşda çuwe lay ḧikûmetî ’usmanî (fon hammer). walîy beẍda, ḧesen paşa, le 1127y hîcrîda quwetêkî narde ser ’eşa’îrî biłbas û te’dîbî kirdin û bekir begî baban ke xerîk bû kerkûk zewt bika, le dway şeřêk gîra û kujra û wiłatî baban be kullî kewte jêr îdarey ḧikûmet. wiłatî «soran»yiş le teřef em walîyewe ke syasetî îmḧay te’qîb ekird, tałan û wêran kira. ’eskerîş nêrraye ser sincar û em def’eyeş kuştarêkî zorî tya kira.

le sałî 1129y hîcrîda kurdî êranî, lîway bacelanyan zewt kird. le sałî 1136y hîcrî (1723y mîladî)da le beynî ’usmanî û êranda ḧerb î’lan kira. ordûy ḧesen paşa řûy kirde kirmaşan. quwetî umeray kurdî, hemû legeł bû. ’ebdulbaqî xanî walîy kirmaşan bê şeř şarekey becê hêşt. walîy erdełan ke ’elîqulî xan bû, be sebebî ’ezlyewe le teřef êran, murace’etî be beẍda kird û tełebî musa’edey kird, welḧał le teřef qomandanî orduwewe, xane paşay baban bo zewtkirdnî erdełan me’mûr kira. ’elîqulî xan legeł deste û da’îrey xoya îta’etî kird û bem terḧe erdełan kewte des ḧikûmetî ’usmanî. quwetêkî tirîş nêrabuwe ser luřistan. walîy êre ke ’elîmerdan xan bû, piştî be شاە tehmasb estûr bû, le ber eme gwêy nedaye ḧikûmetî ’usmanî. qomandanî ’usmanî, ’ebduřeḧman paşa, wiłatî luřistanî dagîr kird û ’elîmerdan xanîşî şikand. ’elîmerdan xan ewełen řaykird, bełam le dwayîda ewîş mecbûrî îta’et bû.

ordûy ’usmanî, zistanî le kirmaşanda řabward û sałî dway řûy kirde hemedan û le dway muḧasere be zor zewtî kird û gelê kuştarî tya kird. ordûy ’ecem bo sendinewey em şare gelê hewłî da bełam hîçî pê nekira û ḧeta ew orduwey ke le teřef şahzade lutif mîrzawe nêrrabû, le teřef xane paşa û îbrahîm paşawe be tewawî şikênra û lutif mîrzaş esîr kira. em ẍelbeye ’eşa’îrî zaẍrosî hemû xiste jêr ta’etî xelîfewe. bo tewawkirdinî em zefere, walîy mûsił legeł quwetêkî minasbida nêrraye ser ’eşa’îrî bextyarî.

le tarîxî 1139y hîcrî (1726y mîladî)da fasîleyek be şeř dira. eḧmed paşay walîy beẍda kira be ser’esker û ordû tequyet kira, mewcûdî geyşte sedhezar û bem quwetewe řû kiraye paytextî êran. lem sireyeda be des umeray efẍanewe bû. eşref xanî efẍanî, ke saḧêbî emir û nehî bû, bîlzat xoy be ordûyekewe çû be pîr ordûy ’usmanîyewe û le naw ordûy ’usmanîda û le beynî kurdan û umeray kurdana gelê piřopaẍendey kird.

be namunasîbî şeřî sunnî legeł sunnîda tefrey dan û be umêdî řutbe û mesnedîş umeray hełxełetand û bem terḧe le naw ordûy ’usmanîda gelê teřefdarî bo xoy peya kird. waqî’en ke berengarî yek bûn, beşêkî kurdekan çûne sefî efẍanekanewe. lay řastî ordûy ’usmanî, ke îdarekey le umeray bebeda bû , beramber be ordûy efẍan hîç şeřî nekird û be hemû quwetî xoyewe geřayewe dwawe. nîhayet em ḧałe bû be sebebî řec’etî ’imûmî. nizîkey dwanzehezar kesêk le turk kujra û beşêkîşî řaykird û ew quwetî kurde ke ta ew weqte hêşta muteredîd bû, ewanîş îltiḧaqî ordûy efẍanyan kird. eḧmed paşay bê‌tał’ hemû bargiranî xoy becê hêşt û xoy geyande kirmaşan, eşref xan, ta qapîy ew şare le şwênî nebuwewe.

eḧmed paşa bo sałî dwayî ordûyekî 60000kesîy pêkewe na, bełam sułḧî beynî eşref xan û ḧikûmetî ’usmanî buwe man’î şeřêkî tir. le netîcey em sułḧeda hemedan, کرمانشاە, erdełan û luřistan dira be ḧikûmetî ’usmanî û muqabîl beme, babî ’alîş şahyetî eşref xanî tesdîq kird . umeray kurd lem îşeda be ẍeyrî şeř, mesarî şitêkyan des nekewt û eşref xan bo te’mînî mewqi’î xoy hemûyanî dîsan teslîmî ḧikûmetî ’usmanî kirdewe.