dewrî duwem le edebî kurdî

ta em şwêne qise lew edebaney kurdîyewe kira ke bepêy řewştî me’nay edebeke mêjûy egeřêtewe bo pêş sedekanî naweřast û pêş îslametî, betaybetî le basî berawird kirdinî edebî kurdî û ẍeyrî kurdîyekeda her şitêk ke lewêdaye le edebe pexşanekey, ewe gumanî têda nîye ke bo ew mêjuwe egeřêtewe, bełam leber hendê amancî taybetî kitêbeke, îş wa hate pêşewe ke dewrî dûhem û sêhemî edebî kurdî dewrî yekemeke kerit eka û le nûsîna bîka be dû parçewe, emeş wa nebê zyanêkî zor be samanekey bigeyenê, çunke tozê le dewrî edebî yekem têgeyştin û berkułêkman lê xward, le parçekey tirya betewawî tê egeyn.

lem dewrî dûhem û sêhemeda edebî şî’rî hate pêşewe, le bindest emewe edebî pexşanekeş le dewrî sêhemda zyatir bawî send û kewte nawewe; heta dewrî yekem bû edebî pexşan wekû efsaney lê hatbû, lem dû dewreda, betaybetî dewrî sêhem lew efsanewe bû be řojname.

dewrî dûhem û sêhem leber ewe tan û poy yekin, bûn be têhełkêşîyek le layekewe, le layekî tirîşewe çunke mêjuwekanyan dyare ba lem kitêbeda têkławî yekîş bûbêtin, her aşkiran û pyaw be lê wirdibûnewe lêyan tê ega, ke wa bû eger le nûsînyana bendyan bo danenrê wa nebê zyanêkyan pê biga ya ewe bigeyenê ke dewrekeyan têk dirawe.

witman le dewrî dûhema edebî şî’rî hate pêşewe, lepêş baskirdinî me’nay şî’irda, carê ba ewe bixeyne ber çaw ke goya em zimanî kurdîye le demdemî dahatnî îslametîda şî’rî pê witrawe û şî’rekanîş mawnetewe. emeş be qise parçe çermêk lem sałaney dwayîyeda le eşkewtekanî «cêşane» û «hezarmêrd» y suleymanîda dozrawetewe, çend şî’rêkî be zimanî kurdî têda nûsrawetewe. goya lew serdemeda ke ’ereb wiłatî kurdewarî dagîr eka û kurdistan ega be ayînî pîrozî îslam, em şî’rane çonyetî ew dewre egêřnewe... emeş yasayekî tebî’îye her qewmêk çuwe şwênêk û ew şwêney girt, danîştuwanî şwêneke heta yek dû newe lewaneye ’en’enatî pêşûy xoyan her lebîr naçêtewe, çe le řûy řewştî ayînîyewe çe le řûy řewştî ziman û komełayetîyewe. ca leber eme ew şî’rane wekû çon bełgeyeke bo ziman û edebekey kurdî herweha řişteyekîşe bo ayînî lewe pêşyan!

mawetewe ser ewe em şî’rane ke min lêreda basî ekem û hênawme bo bełgey şî’ir û edeb û zimanî kurdî le dewrî dûhemî edebî kurdîda, natwanim biçme jêrî û biłêm bûnekey řaste ya řast nîye, çunke ne xom ew parçe çermem dîwe ke em şî’raney lê nûsrawetewe, we ne le qisey řojełatînasêkîşda ber çawim kewtuwe. bełkû tenya qiseyeke mamosta «řeşîd yasemîPerson» le lapeřey 129y kitêbekeya «kurd» basî eka, ewîş bebê ewe bîgeyenêtewe be kesêk ya be serçaweyek. qiseke her ewendeye eger em parçe çerme bûbêt, hunraw û zimanêkî zyatir le hezar û dûsed sałî kurd be ême pîşan eda. şî’rekan emeye:

wate: «mizgewtekan wêran kiran û agirekan kujênranewe. mizgewtî ew wexte mebest mizgewtî êste nîye, bełkû peristişga û ateşkedey zerdeştî mebeste. xoyan şardewe gewre gewrekan. zordarî û cewrî ’ereb wêranyan kird. dêhatî kirêkarekan ta egate şarezûr. jin û kiçekanyan be dîl bird. pyawî aza tilî eda lenaw xwêna. řewştî zerdeşt be bêkesî mayewe. bezeyî nayetewe ahûramezda be hîç kesêka». dîsan her be qisey mamosta řeşîd yasemî goya yekêk le muẍanekanî zerdeşt le hewraman buwe nawî «pîrî şalyarPerson» buwe. kitêbêkî le şwên becê mawe nawî «marîfet û pîrî şalyar»e. em kitêbe bend bende, zortirî amojgarî û qisey nesteqe. lebeyn hemû bendêka ełê:

wate: «gwêt le qisekanî pîrî şalyar bêt û hoşt be nûsrawey zanay sîmyarewe bê -ke zerdeşte-».

ca le bendekana ełê:

wate: «darekan gyanyan heye, cerg û diłyan řîşe û berge... hendê kar bergyan heye û hendê kar bê bergin -mebest be berg gełaye-... mirîşk le hêlkeye û hêlke le mirîşke... řêwî le řêwîye û gurg le gurge...»

le bendêkî tirya dîsan ełê:

wate: «befrê ebarê befir xore. gurîs ke bîçřî çwar serî heye. mirîşkî řeş hêlkey sipîye. dêze ke bişkê -mebestî eweye ke binekey lê bibêtewe- dû dergay lê peyda ebê».

em pîrî şalyare ew pîrî şalyare nîye ke le axru’oxrî sedey pêncemî hîcrîda buwe û legeł «’ebdulqadrî geylanîPerson»da hawçerx bûn. a’em pîrî şalyareş her le hewraman buwe û le xewa pêẍemberî dîwe û musułman buwe, lepaşa nawbangî musułmanî derkirduwe û legeł ’ebdulqadirda aşnayetî řoḧîyan peyda kirduwe. bełkû emey ême eyłêyn gelê pêş ew kewtuwe. lêreda em qisaney pîrî şalyar wekû bo ewe eşê ke basî ayînî pêşûy kurd bika bo eweş ebê ke edebêkî kurdî le dewruberî hezar sałî lemewpêştir bo ême egêřêtewe. mayewe ser ewe ke yekêk biłêt: hewraman yekêke lew şwênane ke hendê le řojełatînasekan nawyan be «goran» eben û goya kurd nîn! êmeyş ewe bû le basî kurdida witman em qiseye her le binaẍeda hîç binçîneyekî nîye, çunke kurd û goran her yekin û hîç cyawazîyek lebeynyana nîye. etwanî seyrî basî pêşuwekanî em kitêbe bikeyt.

ême le basî «mêjûy edeb»da ewe bû witman: «mebest ’îlim û zanînêke ke bas le çonyetî loẍet û ziman û şitî cwanewe bika». dey bepêy em qiseye eger řastit ewê dewrî naweřastî edebî kurdî zor tarîke, çunke le dewrî yekemda çîrok û efsanekanman bo bû be bełge, ke kewte dewrî dûhem dewrî şî’ir dahat, lem dewreda edebî şî’rî kurdî wekû edebî wişe û me’nay ewrûpa le sedekanî naweřastida perdey tarîkî besera kişa, boyeş eme řûy da çunke wişey ’erebî be hoy ayînewe kewte nawewe û kewte şî’rewe, wişey şî’ir zortirî bû be wişey ’erebî, her çende me’na mayewe, bełam cewherî edebî zimaneke têk dira; edebî pexşan kem buwewe řeng û boyekî nema -ke ełêm nema mebestim eweye leser wişey saẍî kurdî, egîne me’na hebû, bełam be kurdî petî ne’ehate nawewe- honrawe ke zimanî xeyał bû zał bû beser pexşana ke zimanî eqłe.

legeł emeşda înkarî ewe nakirê ke lebeyn zimanekanî řojełatda ewey be bêweytir mabêtewe le dest zimanî ’erebî le hemûyan zyatir zimanî kurdîye. çunke sereřay ewe ke zimanî qur’an nîşt be ser zimanekanewe, we sereřay ewe ke lem mawe dirêjeda her lejêr çepokda buwe le çaw zimanekanî tirda gelê gelê be pakjîtir û xawêntir mawetewe -dyare eme şanazîyekî zor gewreye bo zimanî kurd- gelê le zimanekanî řojełat ke xawen keyan û dewłetîş bûn le xo parastina her negeyştûnete zimanî kurdî.