îmaretî badînan

em îmarete «bihadînan»yişî pê ełên. be gwêrey şerefname, ebê le dewrî ’ebasîşda bûbê. be gwêrey řîwayetêkî şerefname, mu’esîsî em xanedane, le xanedanî benî ’ebas beha’eddîn nawêk buwe û be sebebî em nawewe, «beha’eddînan, bihadînan, badînan»y pê gutrawe. şerefname le layekî tirîşewe ełê: «le zemanî teymûrî leng û şahřuxî kuřîda, ’îmadîye le jêr ḧukmyana buwe û şahřux dwayî ’umrî lewêda řabwarduwe û ’îmadîyey dawe be emîr seyfeddînî kuřî».

le dway emîr seyfeddîn, îmareteke kewtote des emîr ḧesenî kuřî û zemanî legeł şeř û de’way aq qoyonlûda řabwarduwe û le dwayîda çote jêr ḧîmayey şah îsma’îlewe.

le dway emîr ḧesen, kuře gewrekey, sułtan ḧisên, bote emîr. em emîre le paş beynêk bote tabî’êkî ’usmanî û le îdareda meqamî wekû walî buwe, sî sałêk îmaretî kirduwe. le te’dîbî îmaretî mukirî û te’qîbî elqas mîrzada bo ḧikûmetî ’usmanî, xidmetî gewrey kirduwe û çwar sałêkîş sincaqî mûsłî le jêr îdareda buwe.

le dway sułtan ḧisên, qubad begî kuřî bote emîr. zor pêneçuwe legeł baram begî birayda kewtote herawe. baram beg le derwêş û meşrebî û sikûnetî qubad beg îstîfadey kirduwe û ’eşayrî badînanî lê hełsanduwe û xoşî řaykirdote lay şah îsma’îlî duwem. qubad beg her çonê bû, ’eşayrekey teskîn kirduwe, bełam zorî pêneçû ’eşayrî mizûrî lê řast buwewe û be zorî em ’eşîrete, silêman beg naw emîrêkî badînanî kira be emîr û qubad begîş le mûsłewe çû bo sincar û lewê em macerayey bo estamoł nûsî.

baram beg lem firseteda hatewe ’îmadîye û emîryetî xoy î’lan kird.

qubad beg beynêk le zaxo danîşt û le dwayîda çuwe estamoł û sedrî e’zemî ew weqte, ke syaweş paşa bû, fermanî îmaretî daye û nardyewe. qubad beg hatewe dihok û wîstî muşewîqî ’asîyekan le naw berê, bełam lew weqteda silêman beg legeł mîr melîkî ře’îsî mizûrî, be leşkirewe řûyan kirde dihok û xełkî şareke qapîyan bo kirdinewe û dihok kewte des silêman beg û qubad begîş kujra (984 h).

baram beg ke way zanî, desbecê çuwe lay ’eşîretî mizûrî û îmaretî xoy pê tesdîq kirdin.

kuřanî qubad beg, seydî xan û ebu se’îd, le lay ḧikûmetî ’usmanî daway îmaretyan kird. ḧikûmetîş emrî da be serdar ferhad paşa ke baram beg bigrê. lew weqteda serdar bo seferî gurcistan eçû. be we’dî eme ke le dway em sefere bîka be emîr, baram begî bang kirde lay xoy û barim beg bew umêde, seydî xanî birazay kird be wekîl û xoy be leşkirewe çû bo lay serdar. le dway seferî gurcistan, serdar, baram begî girt û be buxtanî kuştinî birakey, be ḧukmî meḧkeme le erzeřom î’dam kira .

bem teřḧe, îmaretî badînan bo seydî xan mayewe (994 h). em emîre le zemanî saḧêbî şerefnameda ḧakmî badînan buwe û muddetêkî zor îmaretekey îdare kirduwe. zahîr waye ke le dway seydî xan, yosif xan bote emîr û le zemanî xoyda (1048 h) tûşî te’eřuzî melîk eḧmed paşay walîy dyarbekir buwe û muddetêk le dyarbekirda ḧepis buwe û le paş cerîmeyekî qurs û le dway wefatî sułtan murad, necatî buwe (ewlya çelebî).

le dway yosif xan, wa dyare îmaret kewtote des kuřekey û lew dewreda (1071 h) quwet û nifûzî îmareteke zor pêş kewtuwe. nifûzî em îmarete heşt ta de hezar swar û ewendeş zyatir pyade bû û dayme yarmetîy ḧikûmetî dawe (çwar ’esrî dwayî ’êraq, li 98).

tarîx le 1112 h (1701 m)da řibat paşa be emîrî ’îmadîye nîşan eda û em emîre lew tarîxeda legeł leşkirî mûsił û dyarbekirda çuwe bo cinûbî ’êraq û îxtîlalî «muntefek»yan teskîn kirduwe.

le 1138 h.da baram paşa (řenge kuřî řibat paşa bê) bote emîrî badînan û be baram paşay gewre şoretî senduwe. le hemû xisûsêkewe xidmetî îmaretekey zor kirduwe û ḧesandûyetyewe. le dway ḧikûmetêkî çil sałî, le 1181h.da (1767 m) wefatî kirduwe.

le dway baram paşa, îsma’îl paşay kuřî bû be emîr û ḧikûmetî zor dewamî kird. le 1202 h.da (1787 m) tûşî nařeḧetî û îxtîlalî be’zê le řeqîbanî bû. bełam wefatî nagehanî kuřan û kuřezakanî, êcgarî ałozand û şeřêkî xirapî xomałî desî pêkird. înca be mudaxeley beẍda em heraye biřayewe. «çwar ’esrî dwayî ’êraq» basî ’elî murad xan paşay badînanî eka û ełê le 1217 h.da ke ’elî paşay walî beẍda leşkirî kirde ser sincar, em emîre be leşkirî badînanewe legełîda bû. zahîr waye ke ’elî murad xan, ya kuř ya biray îsma’îl paşa buwe. le dway şeřî sincar, ’elî paşa, ’elî murad xanî ’ezil kird û qubad begî kird be emîrî badînan û legeł pêncised swarêkî bebe ke le me’îyetî xalîd paşay bebeda bû, qubadbegî nardewe badînan. ’îmadîye, ’eqre, dihok û zaxo her yeke dira be emîrêkî badînanî û ebwaye hemûyan tabî’î emîrî ’îmadîye bûnaye.

le weqtêkda ke îmaretî badînan tûşî te’eřuzî emîrî soran, paşa kore bû, se’îd paşa emîrî ’îmadîye bû û beramber be miḧemed paşa, řesûł paşay biray kird be ḧakmî ’îmadîye.

le dway lenawçûnî miḧemed paşa, îsma’îl paşay badînanî (kone ḧakmî ’eqre), hate meydanewe û îmaretekey girte des xoy û muddetêk muteseřîfî mûsił, înce bayreqdar miḧemed paşay zor nařaḧet kird û îmaretekey be desewe neda. bełam zorî pêneçû sedrî e’zem mistefa řeşîd paşa, be leşkirewe hate serî û le ’îmadîyeda muḧaserey kird û girtî û nardye beẍda û lewê ḧepis kira û be ḧepsixaneda wefatî kird û be tewawî îmareteke le naw çû (1295 h/ 1843 m).