le luřistanda

«tarîxî guzîde» ełê qewmî luř dû beşe û heşt firqeye. bêcge lem firqaneş hejde ’eşîretî hebuwe. ’eşa’îrî sahî, arsan, arakî û bweyhî be luřî qiseyan ekird, bełam luř nebûn.

luřî êstake çwar beşî gewreye: mamesanî, kuhgîloyî, bextyarî û luřî esłî. kurdî luř, be sebebî têkełî zorî legeł êranî û ’eşa’îrî êran, zimanekey nizîkî farsî kewtotewe bełam dîsanewe esłî xoy muḧafeze kirduwe û kurd mawetewe.

lemane komełe gewrey mamesanî (mam ḧesenî) çwar qołe: bakaş, cawîdî, deşminzarî û řostemî.

kohgîloyîş sê beşe: aẍacarî, bawî û cikî. em beşe gewraneş her yekê çend qołêkî lê botewe. meselen aẍacarî no qołe û çwarî turkimane, ye’nî çwar ’eşîretî turkimanîş xoy xistote naw komełî aẍacarîyewe.

komełî bextyarî dû qołî gewrey lê botewe. çarlinig, hefit ling. em qołî duweme êstake zor bequwete. qołî ewweł le beynî birûcêrd û gułpaygandaye. musteşrîq řoso cêgey xêłatî bextyarî le dewrî sebzikûh, zerdikûh, şûşter, esfehan û kirmaşanda enwênê û nifûsyan be texmînî be 100hezar mał weya 300hezar kes da’enê (kurdiler).

komełî luř çwar qołî muhîmî lê botewe: dîrîgewend, sikewend ... alx. řenge firqey dîrîkewend binaẍey qewmî luř bê û be gewrekeyan mîr ełên.

qołî feylî le luřistanî gewredan û zarî’ û îşkerin. nifûsyan le beynî 50000 ta 80000 kesêk texmîn kirawe û dû beşin: piştikûh û pêşkûh. her yekê lemaneş nizîkey ḧevde xêłêkî lê botewe (řoso).

musyo june’anîş em xêłatey le luřistanda dozîwetewe: ’ebdułławend, şêxewend, kakewend, geřûs, kîsewend, řemizbar, zehrewend, bacliwend, cilîwend, kełhuř, mafî, qereznicîrî, zengene, se’dewend.

’eşa’îrî «lek»yiş yekê le qołe gewrekanî luře û kurdêkî tewawin.

înisqilopedyay îslam ciłdî 32 lapeře 11-12 ełê le esłida sedhezar kesêk bûn û le ber ewe nawyan nirawe lek. em ’eşa’îre êstake le luřistanî şîmalîda û legeł ’eşa’îrî luřa têkeławin. be gwêrey tarîx ebê em ’eşa’îrî leke, le wiłatî şîmalewe hatbine em nawe. řabîno ełê em ’eşa’îre le teřef شاە ’ebasewe bo teḧdîdî nifûzî walîy ḧesînxan hênrawne em nawe. ’eynî musteşrîq ełê: silsile, dilfan, bacelan û zend û mafî û zendyay kale firqey lek bûn.

kerîm xanî zend le zemanî xoyda firqey «bayranewed»y lekî hênabuwe şîraz lay xoy. em ’eşîrete legeł ’eşîretî bacelanda le 1212y hîcrîda bo îḧyay ḧikûmetî zend komekî miḧemed xanî zendyan kird. le zemanî sełtenetî qacarda em ’eşa’îrî leke, zor biław kirayewe û perêşan bû. ’eşîretî zend teqrîben le naw bira û be’zêkî çuwe naw bacelanî dewrî xaneqînewe. be’zê le ’eşa’îrî zend êstake le naḧyey durufirmanda û le cinûbî şerqî kirmanşahdan. be’zê le ’eşîretî mafî, êstake le mentîqey weramîn û tehran û qezwîndaye. be’zê le ’eşa’îrî lek le qezay sełmasîşda heye.

be gwêrey o. man û řabîno, ’eşa’îrî lekî luřistanî, êstake em çend firqeyeye: silsile 9000 małêke, dilfan 1470 małêke, tîrhan umera’î 1582 małêke û dalewend 1000 małêke, ke mecmû’î małî 19000 ebê. danewend ke beşêkî bayranewende, legeł baqî bayranewendida le şerqî xuřem’abadin. silsile û dilfan le deştekanî elîştar û xawedan. terhan (= terxan) le lay çepî çemî saymara [seymere]dan. xulase mesken û me’way lek beşî şîmal û şîmalî şerqî luřistane ke «lekistan»yişî pê ełên.

’eşa’îrî silsile û dilfan û tîrxan le îdarey nezer’elî xanda ko bûnewe (914 h). ’eşîretî duwem û sêyem, hemûy ehlî ḧeqin û şî’eyekî mufrîtin.

înisqilopedyay îslam derḧeq be nifûsî luřistan ełê, kořozon le 1881y mîladîda be 421999 kesî texmîn kirdûn ke leme 170000y bextyarî, 14000y kohgîloyî û 210000yişî feylîye. le 1904da řabîno beşî pêşkûhî be 130000 û piştikûhî be 50000 teqdîr kirduwe.

’eynî eser le xisûsî zimanewe xełkî luřistan eka be dû beşewe: luřî gewre (mamesanî, kohgîloyî, bextyarî) û luřî piçûk ye’nî luřî feylî. zimanî em dû beşe be gwêrey be’zê muşabehetî telefuz û edatî nîhayet eşubhênrête farsî, bełam em nezerîyeye ze’îfe û zor muḧtacî tedqîqe. be zahîr, zimanî em dû beşe, le farsî zyatir, le kurdî nizîktire û her dû la le yek egen (temaşay beḧsî ziman bike).

beşî lek be zimanêkî kurdî nizîk kełhuřî qise eken. ’eşîretî mahkî le dewrî ḧidûdî kirmaşan û ḧilîlaneyşî wekû lek qise eka. bełam ’eşîretî kurd şuhan le cinûbî piştikûhdaye û be kurdî kirmancî qise eka.