le ewa’îlî îslametîda

le çend ’esrêkî dewrî îslamda wetenî qewmî kurd le jêr ’înwanêkî mexsûsda nîşan nedrawe, parçe parçe le naw teqsîmatî îdarîyey xîlafetda wekû «zozan», «xeylat», «ermînîye», «azerbaycan», «cîbal», «fars», «cezîre», «’êraq» «bîlad elřum» û ... alxda buwe.

bem sebebewe betaybetî basêkî kurd û kurdistan le asarî seyaḧîn û mu’erîxînî ’erebda nabînrê. nîhayet le dewrî selcûqîyekana beşêkî wetenî kurd (kirmaşan û şarezûr) le jêr ’înwanî kurdistanda nasra û carcar betaybetî bas kira.

mu’erîxînî ’ereb be be’zê munasebetî tarîxî û cuẍrafîyewe kemê zor derḧeq be kurd dwawin, meselen mes’ûdî (332y hîcrî) û îstexrî (140y hîcrî) derḧeqî kurd le hemû zyatir, be’zê me’lûmatî řêkupêkyan dawe (înisqilopedyay îslam). mes’ûdî le «miruc alzihb»da basî em ’eşa’îre eka: le mentîqey dînewer û hemedanda ’eşîretî «şehcan»; le mentîqey kengawerda «macurdan»; le mentîqey azerbaycanda ’eşa’îrî «hezbenî», «sarat»; le mentîqey cîbalda ’eşa’îrî «şadancan», «lazba», «madnican», «mizdangan», «barîsyan», «xalî» (celalî), «cebarkî», «cwanî», «mustakan»; le mentîqey sûryada ’eşîretî «dababîla» ... we alx. le mentîqey mûsił û şaxî cûdîda ’eşa’îrî gawrî kurd wekû ye’qûbî, cuzkan. her em mu’erîxe le eserî «altinbîh»da basî ’eşîretî «bazîncan»yiş eka.

mu’erîx îstexrîş (lapeře 115) basî «naşawîra», «buzîkan», «kîkan» (êstake le nizîk mer’eşe) eka û cedwelêkî mesken û me’way ’eşa’îrî kurdîş nîşan eda ke em cêgayane buwe: fars, kirman, secistan, xorasan, esfehan, cîbal, mah‌kufa, mah‌besre, masabazan, hemedan, şarezûr, darabad, simẍan, azerbaycan, ermînya, arran, baylakan, bab el’ebwab, cezîre, sûrye, elsuẍûr (xetî teḧkîmatî ḧidûdî kilkya).

xulase etwanîn biłêyn ke le hemû wiłatanî îslamda be gwêrey em me’lûmate ’eşa’îr û ehalîy kurd hebuwe, meselen yekêk le dergakanî qełay «birzi’e» (le ser çemî kuřî le şerqî tiflîs bû) be «bab el’ekirad» meşhûr bû. îbnî mîskiweyhîş eme te’îyd eka û ełê: le weqtî îstîlay řûs be ser em şareda le me’îyetî ḧakmî qełakeda kurd hebû, ye’qûbî û îstexrî herdûkyan ełên le wiłatî esfehanda firqeyekî ’eşîretî kurdî bazîncan hebû û şarêkî başyan hebû. meqdisî (lapeře 227) ełê: «dwîn» (şarêk bû le ser awî aras) le xanûy be lim dirustikirawda ejyan. îstexrî le cêgayekî tirîşda (lapeře 98) betaybetî basî pênc «řimum»y fars eka ełê: em nawî «řimum»e bo mentîqeyekî kurd danrabû. hemû «řam» (cem’ekey řimum)êk şarêkî merkezî bû, gewrey kurdî ew nawe me’mûrî kokirdinewey xerac bû û temaşay emnyet û asayşî ekird.

em pênc «řam»y wîlayetî fars emeye:

1. «ciluya» yaxud «rimîcan» ke hawiḧdûdî esfehan û xûzistan bû.

2. «lawalî can» ke le beynî şîraz û xelîcî farisda bû.

3. «dîwan» ke le kurey şapûr bû.

4. «karyan» le cîhetî kirmanewe bû.

5. «şehryar» le lay esfehanewe bû. le teřefî ’eşîretekeyewe «baznican»yan pê egut û şe’bekeşî bira bo wiłatî esfehan.

îstexrî le dway em «řimum»e basî 33 ’eşîretî kurdî «fars»yiş eka ke îbnî ḧewqel be gwêrey dîwan (alisdaqة, lapeře 185, 187) ełê emane buwe û meqdisîş te’îydî eka: kirmanî, ramanî, midsir, miḧemedî kuřî paşa, yan kêlî muqedesî salayî elî, bendadî mehdî, miḧemedî kuřî îsḧaq, sebaḧî (sebahî), îsḧaqî, edzirganî, şehrakî, tahmadahî, zayadî, şehrawî, bendedakî, xesrawî, zayxî, sifarî, şehyarî, mîhrakî, mubarekî, îctimaharî, şahonî, hîratî, salimonî, sîrî, azadduxtî, barazduxtî, metlebî, maḧalî, şahkanî, kaçtî, celîlî. ’ededî dewar (mał)yanî 500000 teqdîr kirduwe.

farsiname (le 500y hîcrîda nûsrawe) ełê kurdanî «culya» û «dîwan» û «lawanî xan», «karyan» û «baznican» ke beşî here meşhûrî ordûy farsî qedîm lewane bû, le şeř û de’way dixûlî îslametîda be tewawî meḧu bûnewe, lemane tenya ’eşîretî «elak» qutar bû û dînî îslamî qebûł kird. kurdanî esfehan le dwayîda le teřef ’ezdudewley bweyhîyewe neqił kirane wiłatî fars.

em îfadey farsinameye beřastî muḧtacî lêkdaneweye, çunke meḧubûnewey 500hezar mał zeḧmete ’eqił qebûłî bika û emane řenge têkeł ’eşa’îrî fars bûbin û le dwayîda ko bûbnewe û qewmîyetî xoyan muḧafeze kirdibê.

le «řam»y qedîmî «ciluya = kuklo»da êstake luř ejî. îstexrî le dway cedwelî ’eşa’îrî fars basî ’eşîretêkî «ellurya»ş eka. farsiname ’eşîrete gewrekey «şebankare»y fars le kurd cwê ekatewe. waqî’en «el’emer le «misalk alabsar»yida be cwê basî ’eşîretî şwankare naka û şerefnameş le naw ḧikûmatî kurdida basî naka. legeł emeşda yekê le fîrqekanî «řaman»e ke le teref îstexrîyewe le ’eşa’îrî kurdida nîşan dirawe û bedûr nîye ke muşabehetêkî naw bê. xulase wa dyare ke le beynî kurdî fars û kurdî kurdistanda be’zê ferq heye.

le mentîqey «elzozan»da ke be gwêrey «mi’cim albildan» le beynî mûsił û xeylat û sełmasda buwe, ’eşa’îrî «başnawî» û «boxtî» (botan) buwe û gelê qełayan hebuwe.

xulase le asarî mewcûde wa der’ekewê ke kurdistanî merkezîy îmřo ew weqteş wetenî kurd buwe.