îstîfade le kurd

le edwarî qedîmewe ta îmřo, qewmî kurd le xidmet û yarmetîy ḧakmanî baş û be’însafî xoy qisûrî nekirduwe. her mîlletêkî ḧakmye, ke řî’ayetî ḧiqûqî kirdibê û be ’adłî û însanîyet legełî hatbête pêşewe, da’îmen xêrî lê dîwe û le qablîyet û cesaretî, îstîfadeyekî zorî kirduwe û her qewmêkî ḧakim ke wîstibêtî zułmî lê bika û tecawiz le ḧiqûq û şerefî bika, bîl’ekis, zererêkî zorî lê dîwe.

ḧukmidaranî meẍrûrî asûrî, ke da’îmen meyyalî teḧekum bûn be seryana, le îbtîday teşekulî dewłetekeyanewe ta nîhayetî, da’îmen legeł kurd xerîk bûn û da’îmen zereryan lê dawin û xoşyan da’îmen zereryan kirduwe. le şeř û de’way beynî ḧikûmetî parit (eşkanî) û sasanî û ḧikûmetî řomada eẍłeb seḧney ḧerb kurdistan buwe û ’unsurî zor bekarî ew şeřaneş bîlzat kurd bûn û legeł ordûy êran bû. ḧeta le mebadîy îslametîşda derḧeq be ḧikûmetî êran wefa û sedaqetî xoyan becê hênawe û leşkirî îslamyan zor hîlak kirduwe.

qewmî kurd le teşkîlî xîlafetî ’ebasîyeda xidmetêkî zorî heye û le ordûy eba muslîmda ’unsurêkî fe’al bûn. walîy kurdistan û azerbaycan, ebu ce’fer elmensûr te’eřuzî ordûy řomî be mi’awenetî ’eşa’îrî kurdewe defi’ kird. melekşahî selcûqî bo te’dîbî qawrit û sułtan mewdûd bo fetḧî mûsił û sułtan miḧemedî kuřî melekşaş bo zewtkirdnî sûrye, îstîfadeyekî zorî le quwetî kurd kirduwe.

xulase kurd û kurdistan bo xîlafetî îslamîye zor xidmet û fîdakarî kirduwe. ewey ke se’î bo sendinewey ḧiqûq û nifûzî xelîfey beẍda le alî bûye kird, baz ebu şuca’î kurd bû, lafawî turkî ẍez ke řûy kirdibuwe memleketî îslam, le kurdistanda û be hîmmetî ’eşa’îrî kurd û tedbîrî umeray ḧikûmetî merwanî berbest bû. ’eşîretî ḧemîdî le řûy xidmetî xelîfe musterşîdewe tûşî te’eřuzî ’emadedîn zengî bû. teřefdarî û sedaqetî kurdistan û yarmetîy beqîmetî kurd le zeferî sułtan selîmda mewqi’êkî biłindî heye. eḧfadî شاە îsma’îl sefewî le quwetî kurd zor zor îstîfadeyan kirduwe. ’eşa’îrî mukirî, binaẍey here meḧkemî ordûy êran bû. le dway îslaḧatî شاە ’ebas (1624 m), eẍłebî efwacî ordûy êran le kurd û baxsûs le kurdî mukiryan bû. walîyanî ’usmanî, muqabîl be ordûy êran da’îmen le quwetî kurdî turkya îstîfadeyan kirduwe û bo lenawbirdinî îmaretanî kurdîş em quweteyan kirduwe be alet. ’usyanî cinûbî ’êraq le zemanî ’usmanîda û baxsûs le zemanî walîyanî kolemenda dîsanewe eẍłeb be quwetî kurd teskîn kirawe.

xulase, tarîx, baxsûs tarîxî êran û ’usmanî, piř le xidmet û fîdakarî buwe, her mîlletêk ke usûlî îstî’malî em sîlaḧe tîj û bequwetey zanîbê, xêrî lê dîwin û ewaney ke lem xisûsewe cahîl bûn, da’îmen şeř û zereryan tûş hatuwe.

ḧikûmetî řûs înca le şeřî 1804 1805da legeł qewmî kurd kewte temasêkî tewawewe. dû şeřî dwayî, (1828 û 1877-1878 m) řûsî û ’usmanî, ta kurdistanî merkezî tewesu’î kird û qewmî kurd tûşî zererêkî zor bûn. ḧikûmetî řûs zor be dîqqet eḧwałî kurdî te’qîb kird û le dway eme ke baş şarezay qudretî ḧerbîyeyan bû, wîstî îstîfadeyan lê bika û bem fîkire le sałî 1829y mîladîda ałayekî le kurd teşkîl kird û teşwîqî çûnî kurdekanî kird bo wiłatanî řûsye û em teşwîqate waqî’en te’sîrî kird û be’zê ’eşa’îrî kurd řûyan kirde wiłatî qefqas. ḧikûmetî řûs le dway şeřî qirêm (1853- 1858m), dû ałay tirîşî le kurd teşkîl kird.

ḧikûmetî ’usmanî ta ewaxîrî ’esrî nozdehemî mîladî, tenya le qway ẍeyre muntezemey ’eşa’îrî kurd îstîfadey kirdibû û be gwêrey ew zemane, be new’êkî tir îstfadekirdnî le kurd mumkîn nekird. bełam le dway eme ke nîzam û usûłî şeřkirdin le beynî dewłetanda gořa, le ser şwênî qedîm řoyştin bê‌fa’îde bû. le ber eme ḧikûmetî ’usmanîş wîstî teqlîdî ḧikûmetî řûsya bika û be’zê teşkîlatî ’eskerîye le naw ’eşa’îrî kurdida bika. em fîkire le dway şeřî 1877- 1878m zyatir quwetî send. çunke ḧikûmet zor bê‌hêz kewtibû û le daxłî kurdistanda emnîyet û nîzamî bo muḧafeze ne’ekira. be gwêrey mu’ahedey berlîn (madey 61) ebû bo muḧafezey ermenîyekan beramber be qewmî kurd û çerkes îslaḧatêkî esasî bika. welḧał bem terḧe xidmetî menaf’î ermenî kirdinî, bo îstiqbalî xoy be baş ne’ezanî, bem qena’ete le tetbîqî ew madeye xoy eparast û be we’d û behane weqtî řa’ebward. em tefredanî ḧikûmete, be netîce serlenwê qewmî ermenî hênaye ḧereket. şu’bekanî řûsye û eswîçre û londeryan tewsî’ kird û be qełem û sîlaḧewe kewtine fe’alîyet. em ḧałe sułḧ û aştî beynî kurd û ermenî têkda û ermenîy wiłatanî kurd bo muḧafezekirdinî mał û řoḧî xoyan îltîcayan be umeray saḧêb nifûzî kurd kird.

nîhayet ḧikûmetî ’usmanî le sałî 1885 mîladîda û le ewa’îlî sełtenetî ’ebdulḧemîdda be fikirî îcadkirdinî sunfêkî ’esker le kurd wekû qezaqî mosqof û cêgîrkirdinî nifûzî xoy le kurdistanda û nizîk‌xistinewey ’eşa’îrî kurd be ḧikûmet, be’zê ałay ’eşa’îrî teşkîl kird û be nawî sułtanewe naw nira «ḧemîdye sewarî alaylerî». me’mûrî tetbîqkirdinî em teşkîlatî kurde, muşîr şakir paşa bû.

hîç şubhe nîye ke eger tirs û lerzî ḧikûmet le tetbîqkirdinî îslaḧat nebwaye em teşkîlate wa zû desî pêne’ekira û fa’îdey emeş le ’eskerî zyatir, îdarî bû, çunke le sayey emewe ’eşa’îr bûne teřefdarî ḧikûmet. eger em teşkîlate le ser esasêkî bequwet û ’îlmî bikiraye, be tebî’et fa’îdey bo ḧikûmet zyatir ebû. bełam ew ehmîyetey ke ḧikûmetî řûs be teşkîlatî qezaqî da û ew řoḧî ’eskerî û întîzamey ke le ałakanî qezaqda bû, lem teşkîlatî kurdida mewcûd nebû û ta nîhayetîş her wa mabû. techîz û teslîḧyan nebû û bo te’lîm û terbyetyan hîç hîmmetêk serf nekira ta ḧikûmet bitwanê ewî ke řûs le teşkîlatî qezaqî umêdî ekird, ewîş lem teşkîlate umêdî bika.

ře’îsî ’eşa’îrî mîllî, îbrahîm paşay newey teymûr paşa be xoy û hemû ’eşa’îryewe daxłî teşkîlatî ḧemîdîye bû.

em teşkîlate be řeẍmî namemnûnîy ḧikûmatî dirawsê û baxsûs ḧikûmetî řûsye, herçonê bû ta dewrî meşrûtîyetî ’usmanî le ser em ḧałe dewamî kird û le daxłî kurdistanda bo muḧafezey nifûzî ḧikûmet û muḧafezey emnyet gelê bekełk hat û bo muḧafezey ḧiqûq û selaḧîyetî řu’esay kurdîş wasîteyekî bequwet û mu’esîr bû.

wekû le serewe ’erziman kirdibû, îslaḧî teşkîlatî ḧemîdîye hîç pare û hîmmet serf nekira, le ber eme be ’eksî zorîyewe wekû le xeyałma mawe le şest ałay zyatir bû qîmetêkî ḧerbîyey nebû û le xisûs teslîḧat û techîzatewe bo ḧikûmet ba’îsî xecałetî bû.

le dway meşrûtîyet nawî em sunfe tebdîl kira be «xefîf sewarî alaylerî» û be’zê le ałakanî leẍu kirayewe û ta le weqtî seferberîda em sunfe ’îbaret bû le çwar fîrqe û lîwayek, yaxo 135 bilok swarî û le ewweł sałî em ḧerbeda leẍu kirayewe.