’usyanî mukirî

le dway îxtilalî qubad xan û qetił û ’amî 1019, şêr beg kirabû be ře’îsî ’eşa’îrî mukirî. em şêr bege be sebebî teḧekumî qizłibaş û nefretî beynî şî’e û sunnî, le sałî 1034da ’usyanî kird û wiłatî meraẍey tałan kird û kuştarêkî zorî le şî’e kird. شاە ’ebas le qomanday zeman begda leşkirêkî narde serî. şêr beg be xoy û ’eşa’îryewe xoy kêşaye çyakan û leşkirî qizłibaş be ẍeyrî be’zê tałan û gund sûtandin, şitêkî tirî pê nekira û geřayewe. le dway wefatî شاە ’ebas, sedrul’e’zem xesrew paşa, be leşkirêkewe řûy kirde ’êraq. zistanî sałî 1039y le mûsłida řabward. emîrî ’îmadîye, seyd xan û mîrebegî soran, legeł leşkirî xoyana bo komek hatne lay serdar. ře’îsî ’eşîretî bacelanîş be xoy û çil‌hezar kesêkewe hate lay xesrew paşa û sê‌hezar ser meřêkîşî be dyarî bo ordû hênabû.

xesrew paşa le dway muşawere legeł umeray kurd, way be munasb zanî ke ewwełen ḧakmî erdełan bişkênê û ew wiłate zewt bika û le dwayîda biçête ser beẍda. le ser em qerare be ser şarezûrda řûy kirde erdełan. ordû geyşte şarezûr û xesrew paşa qełay xurmałî te’mîr kirdewe. em qełaye le teřef sułtan silêmanewe bîna kirabû. le dwayîda şêx ’ebdułła ke be şêxo meşhûr bû û qełayekî le serçawey zełim be nawî «załim ’elî»yewe hebû, ’erzî îta’etî kird, dû sê kesêk le řu’esay kurdî tir hatin îta’etyan kird.

xesrew paşa řûy kirde merkezî erdełan ke ḧesen‌abad bû û le řêge qełay mîhrebanî zewt kird û le berdemî em qełayeda ordûy zeyneł xanîşî şikand û ta hemedan çû.le sałî 1040y hîcrîda le êran geřayewe û řûy kirde beẍda. le çemçemał û deretengida dîsan ordûy ’ecemî şikand. le paşda hate ser beẍda û çil řojêk muḧaserey kird, bełam boy zewt nekira û geřayewe. xan eḧmed xanî erdełanî be quwetêkewe şwên ordûy ’usmanî kewt û şarezûrî dagîr kird (ni’îma; fon hammer).

beẍda, înca le sałî 1048y hîcrîda (1638y mîladî) le teřef sułtan muradî řabî’ewe sendirayewe û emîrî ’îmadîye, qubad beg legeł ordûy badînan û řu’esay ’eşa’îrî mûsił û hewlêr û kerkûk û şarezûr legeł quwetêkî minasbida le me’îyetî sułtan muradda le fetḧî beẍdad ḧazir bûn û sałî dwayîş le beynî dû ḧikûmetda sułḧ kira û ew xetî ḧudûdey ke be gwêrey eme te’îyn kira ta ’esrî nozdemînî mîladî dewamî kird û ḧukim û nifûzî êranîş be tewawî kewte şerqî zaẍros. be gwêrey em sułḧe û ḧudûdî tazewe ’eşîretî caf beşêkî le êranda mayewe.

lem tarîxeda bitlîs û ’îmadîye û ḧekarî musteqîl û le jêr îdarey umeray kurdida bûn. înca le tarîxî 1660y mîladîda em ḧikûmetane tab’yetî ’usmanîyan qebûł kird (řaporî lîway silêmanî, mêcerson)

xulasey kelam, em şeře gewre û betûley beynî selatînî ’usmanî û şahanî sefewî, ehmyetî syasîyey kurdî be tewawî be kurd selmand (înisqilopedyay îslam), bełam kurd lem derse başaney tarîx neytiwanî û neyzanî ’îbret werbigrê û le mewqî’e mustesnakey xoy îstîfade bika û komełêkî yek‌dił damezrênê û beramber be lafawanî îstîlay yek le dwa yek be komełîyekî bequwet řawestê. ew bełayaney ke kurdî lem xo girdkirdneweye men’ kird, hemû eyzanîn ke cehil û feqir û nîfaq bû û kurd le jêr em bare giraneda piştî koma buwe û ceryanî syaset û tefrey karbedestanî, tûşî musîbetî xoxorî kirdibû û le batî pişt bidene piştî yek û be diłsozî hewł bo řizgarîy xoyan û řizgarîy wiłatekanyan biden, da’îmen be gij yeka eçûn û şîryan le yek esû. waqî’en wekû le ciłdî duwemî em kitêbeda beyan ekirê, gelê ḧikûmetî bequwetyan damezranduwe, gelê îmaretyan pêkewe nawe, bełam emane hemûyan be sebebî dujminayetîy beynî xoyanewe û zorîşyan be desî xoyan, le naw birawin.

şeref xanî bitlîsî (řeḧmetî xway lê bê) lem xisûsewe gelê sikałay kirduwe û be gwêrey ḧałî ew zemane řêgey başî nîşanî kurd dawe û teklîfî îtḧadêkî syasî le beynî ḧikûmat û îmaretekanî kurdida kirduwe, be new’êk «fidrasyon» (= ḧikûmatî mutteḧîd)y lê ḧasił ebû û merkezî em ḧikûmatî mutteḧîdeyeş cezîrey îbnî ’umer ebû, bełam beřastî cêgey esefe ke be te’sîrî îfsadatî quwey ḧakme ke bo zyadkirdinî dujminayetî û tefreqey beynî kurd serf ekira û ẍayekeşî qa’îdey «ferّyiqْ tesudْ» (= cwêyan kewe û îstîfade bike) bû; em nesîḧete başe te’sîrî le umeray kurd nekirduwe û le ser şwênî qedîmeyan řoyştûn û berebere wekû eybînîn hemû le naw çûn.