kurd le dewrî xwarezmî û îlxanî (meẍol)da

elf) kurdanî kej û kêwî zaẍros le 614y hîcrîda (1217y mîladî), tûşî îstîla û texrîbî xwarezmîyekan bûn. sułtan miḧemedî xwarezmî ordûyekî nardibuwe ser xelîfey ’ebasî ke «nasrudînełła» buwe. em orduwe be tebî’et, ewwełen legeł kurdida têk ała. le beynî hemedan û kirmanşahda tûşî serma û sołeyekî beşîddet bû û le weqtî şipirzeyîda kurdanî benî‌ḧekar û turkimanî ew nawe hełyankutaye seryan û zoryan lê kuştin û bêcge le sułtan miḧemed û cuz’ê quwetî, orduwekey meḧu buwewe (alkamil, ciłdî 12). kuřî sułtan miḧemed ke celaledîn bû, le dway meẍlûbetêkî zor legeł paşmawey orduwekey le hemedanewe řûy kirde teřefî ’êraq û le dway tałan û wêrankirdinî etřafî «bedre» û «be’qûbe» û texrîbkirdinî qełay «daquqa» û kuştarêkî zor le xełkî em wiłatane, řûy kirde hewlêr. bełam ḧakmî hewlêr, mizeferedîn kokbirî, be ḧusnî tedbîrî xoy gêřanyewe dwawe. le dwayîda celaledîn řûy kirde azerbaycan, ewwełen meraẍey girt û le sałî 621y hîcrîda tebrêzîşî zewt kird û le dway seferî gurcistanî le 625da hate ser şarî xêlat (exlat) û çend def’e tezîyqî kird, bełam ehalîyekey be hîmmetî ḧakmî eyûbî, ḧacb ḧîsameddîn miqawemetêkî bê‌emsalyan nwand û celaleddîn be me’yûsî geřayewe. lem şeř û de’wayeda wiłatî xêlat û le heray beynî ’îmaddedîn û nûreddînda etrafî ’îmadîye û zozan (?), xulase kurdistanî şîmalî û cinûbî zererêkî zorî dî û em ḧałe bû be sebebî enwa’î musîbetî tir, meselen giranîyek peya bû zor xełq le birsana mird (alkamil, ciłdî 12).

le sałî 626y hîcrîda celaleddînî xwarezmişah dîsan hate ser xêlat û muḧaserey kird û le paşda be ser «mûş»da ta çyay cûdî çû û em guzergahey serlenwê wêran kird û enwa’î zułim û şena’etî kird. ehalî be new’ê çawî tirsa ke beşêkî minasbî wiłatekey becê hêşt û çû bo etřafî ḧeleb. ḧakmî xêlat, ḧacb ḧîsameddîn ke le teřef melîk ’adłî eyûbîyewe te’îyn kirabû û le muḧaserey celaleddînda bû, ḧeqîqeten cesaret û metanetêkî bê‌emsalî nwand, xîlafî me’mûl le teřef melîk eşrefewe ’ezil kira û ’îzzeddîn îbîk be naḧeq kuştî. celaleddîn le dway wefatî ḧîsameddîn dîsanewe hate ser xêlat û le paş no mang muḧasere zewtî kird û hemû ehalî û mudafî’înî kuşt û zor mu’ameley řezîlaney derḧeq jin û mindał kird. le sałî 637y hîcrîda celaleddîn beramber be ’ela’eddîn keyqubad, sułtanî řom û melîk eşrefî eyûbî, melîkî şam meẍlûb bû. lem şeředa qomandanî ordûy şam ye’nî ordûy melîk eşref, ’îzzedîn ’umer kuřî ’elî le ’eşîretî ḧekarî bû. lem şeředa ordûy celaleddîn xirap şika û perêşan bû û ta «xoy» řec’etî kird û le paşda be na’îlacî sułḧî kird.

le sałî 628y hîcrîda ordûy tatar tengyan be celaleddîn hełçinî, azerbaycanyan le des send û celaleddîn be me’yûsî geřayewe dewrî xêłat û îtir meylî şeřî nebû û ’adeten le tirsî tatar xoy hawîşte naw kurdan û wiłatî kurdan, ke çend def’eyek wêran û tałan kirdibû û be enwa’î zułim û řezalet û weḧşet û şena’etî xoy ’alem le’netî lê ekird. xulase em ḧukmidare le xwa netirsane be ḧałêkî sûk û tiřowe ta dewrî dyarbekir hat û lewêş tatar firsetyan neda û dewryan girt û tałan û kuştarêkî zoryan le orduwekey kird û biławeyan pê kirdin û em orduwe bed’ef’al û bedbexte parçe parçe le teřef ’eşa’îrî zułim‌dîdewe meḧu kirayewe û be’zêkîşî dexaletî kirde ’ela’eddîn keyqubadî selcûqî, ḧakmî qonye, bełam wiłatî kurdistan hêşta necatî nebûbû le řûy celaleddînewe wiłatî dyarbekir û ew řêgeyey ke le bełay celaleddîn necatyan bûbû beşêkyan le teřef tatarewe meḧu kiranewe, le şarî dyabekirda zîřoḧyan nehêşt û eger ’eşîretî kirîşyey kurd řêgey pê negirtinaye û řûyan pê wernegêřaneyewe, kesyan lew wiłateda ne’ehêşt. waqî’en cêgey esefe ke qołêkî tatar le řêgeyekî tirewe ta mardîn û nesîbîn hat û ew naweşî wêran kird. qołêkî tirîşî le azerbaycanewe wîstî bête ser hewlêr; ḧakmî hewlêr û mûsił le daquqada ordûyan ḧazir kird û xelîfeş cuz’ê mi’awenetêkî kirdin, bełam çak bû ke tatar nehate seryan.

bêyne ser basî celaleddîn; le dway eme ke orduwekey biławey kird û kesî le dewr nema, naçar xoy hawîşte naw xêłêkî kurd (628y hîcrî) û be gwêrey řîwayet kurdêk ke zor zułim û xirapey lê dîbû û le şeřî exlatda birayekî le teřef leşkirî celaleddînewe kujrabû, bebê xeberî xanexwêkey kuştî {fn|tarîxî guzîde ełê celaleddînî خûارەزمشاە le axîrî eyyamîda zor mubtelay şerabxorî bûbû, ḧeta le weqtî kujranîşya mest bû. nûreddînî munşî, derḧeqî em řuba’yetey gutuwe:

şaha z mî kiran çe bir xwahd xast / wiz mistî bî‌kiran çe bir xwahd xast / şih mist û cihan xirab û dişmin pis û pîş / pîdast ke zîn myan çe birxiwahd xast} û bem terḧe em ḧukmidare załme le nîwey şewwalî 628y hîcrîda le naw çû (cweynî, miḧemed elqezwînî, alkamil).

musîbetî em celaleddîne bo kurd zor gewre bû û hatnî tatarîş betaybetî le řûy em załmewe bû. wiłatî dyarbekir, erzin, myafarqîn, si’ird, xêlat, mardîn û nesîbîn be tewawî wêran bûbû û beqîyey ehalîyekey be’zêkyan xoyan kêşabuwe naw kej û kêw û beşêkîşî řûyan kirdibuwe wiłatanî tir û wetenekeyan çoł kirdibû. xulase zererî mał û řoḧî kurd le ẍayet beder bû.

celaleddîn خûارەزمشاە eger ewende załim û xwênxor û bedxû nebwaye, be cur’et û azayetîy xoy deytiwanî [xoy] le lay kurdekan xoşewîst bika û bo ḧeqsendinî xoy le tatar îstîfade le quwetî kurd bika. bełam zułim û şena’etî û baxsûs exlaq û etwarî le layekewe buwe sebebî meḧubûnewey xoy û le layekî tirîşewe kurdistanî be wêranî da û qewmî kurdîşî tûşî małwêranî û sergerdanî kird.

le sałî 645da wiłatî şarezûr û le 650şida def’ey duwem, mentîqey dyarbekir le jêr zułim û tałanî meẍolda perêşan bû. le sałî 648y hîcrîda sułtan bedreddîn lo’lo’î ḧakmî mûsił be behaney ḧeqsendinî kiçekey, leşkirî kirde ser melîk mes’ûdî ḧakmî cezîre, ke axir selaley etabekekan bû û wiłatekey le des dagîr kird û melîk mes’ûdîşî meḧu kirdewe.

ḧikûmetî řesûwłî (teẍir), le î’tibarî sałî 926y hîcrîyewe le sen’a’da be tewawî cêgîr bû, zorî umera û me’mûrînî gewre û ḧeta be’zê le emîrekanîşî kurd bûn û le dewrî eyûbîyewe mabûnewe (înisqilopedyay îslam, ciłdî 4, lapeře 151).

bi. le hera û de’way dewrî îlxanî (meẍol)da zor kem basî kurd kirawe, leme wa der’ekewê ke kurd ke le muḧarebat û ẍezewatî dewrî eyûbîda ewende şoretî sendibû, lem dewreda mumkîn nebuwe ke le dijî îdarey ře’îsêkî gewrey wekû sułtan selaḧeddîn îtḧad bika û berbestî musîbetî celaleddîn û lafawî meẍol bika û tefreqe û nîfaqî naw xoy man’î yekêtî û miqawemetêkî tarîxî buwe û be mecbûrî xoy kêşawete kej û kêwe sextekanî û întîzarî def’ibûnî bełay meẍolî kirduwe.

le dway fasîley çwar pênc sałêk musîbetî holako řûy kirde kurdistan û ’êraq. melîk bin tudan ke bawkî meşhûr «emîr çûban» û qomandanî pêşdarî ordûy meẍol bû, le mebadîy sałî 655y hîcrîda řûy kirde hemedan û kurdistanî êranî ke merkezekey «behar» bû zewtî kird û le ’eynî sała, holako řûy kirde beẍda. be tebî’et kirmanşah le ser řêge bû, tûşî qetił û tałanêkî zor bû, quwetêkî tirî meẍol řûy kirde hewlêr, ḧakmî em qełaye ke taceddîn salaba bû, wîstî îta’etî meẍol bika, bełam mudafî’înî qełake ke kurd bûn îta’etyan nekird û mudafe’eyekî azayaneyan kird. le dwayîda bedreddîn lo’lo’ ḧakmî mûsił legeł meẍol řêk kewt û le muḧaserey qełake yarîdey dan û bem terḧe hewlêr le paş beynêk kewte des meẍol.

le dway siqûtî beẍda û înqîrazî xelafetî ’ebbasîye, ehlî şarezûr û be’zê cêgey tir wiłatekanyan becê hêşt û hîcretyan kirde teřefî sûrye û mîsir (D. Ohssun), zor muḧtemele ke bûnî dû ’eşîretî kurd wekû «ladîn» û «badîn» le ceza’îrda netîcey em muhacerete bê (îbnî xeldun, tarîxî berber).

holako le sałî 657y hîcrîda le tewrêzewe řûy kirde sûrye û ordûy meẍol le řêgeyana wiłatî ḧekarîyan serlenwê wêran kird û her kesêkyan çing kewt kuştyan. le cezîre, dyarbekir, myafarqîn û mardînda texrîbat û qîtalî meẍol le ḧed û ḧîsab beder bû.

le dway wefatî ḧakmî mûsił, bedreddîn lo’lo’, ke tab’êkî sadqî meẍol bû, kuřekey ke nawî melîk sałḧ bû hate cêgey, bełam ewendey pê neçû be qisey birakey, tefrey xward û mûsłî becê hêşt û çuwe jêr ḧîmayey melîkî mîsir, le ser eme quwetêkî meẍol le cezîrey îbnî ’umerewe hate ser mûsił û mudaf’înî mûsił ke ’îbaret bûn le kurd û turkiman û şul , le jêr îdarey ’elemeddîn sencerda şeřêkî başyan legeł meẍolekan kird.

le sûryeşda kurd legeł ordûy memlûkda beramber be meẍol gelê şeřî kird, ḧeta sułtanî mîsir, bîbirs, le kaẍezêkîda ke bo serdarî meẍol, xan‌berekey nûsîwe fexrî be zorî û şeřkerî orduwekeyewe kirduwe ke ’îbaret buwe le turk û kurd û ’ereb.

le dway şikanî meẍol (680h / 1281 m) yekê le umeray ’eskerîyey îslam, beynî turkiman û kurdî baş kird û beşêkî birdine teřefî «kîlîkya» û lewê daymezrandin û le cumley ’eca’îbate ke xîlafî duşminayetî kurd û meẍol, be’zê le kurdanî fars legeł meẍolekan muttefîq bûn û le zemanî olcaytûxanîşda ew ordûy meẍole ke le 706y hîcrîda «gêlan»y zewt kird, beşêkî kurd buwe.

lem dewreda wiłatanî kurd be tebî’et le teřef umeray meẍolewe îdare kira û le be’zê cêga wekû hewlêr û mûsił şeř û şor zor dewamî kird. le ordûy meẍolda be’zê gawir hebû, ke «keyacî»yan pê egutin û beşê lemane ke le cumley muḧafzînî hewlêr bûn beramber be ře’îsekeyan, zeyneddîn balû ’usyanyan kird û legeł kurd û ’erebî ew naweş ke muttefîq bûn têkçûn. em heraye le 1297y mîladîyewe teqrîben syanze sałêk dewamî kird û meẍolekan le dwayîda be hezar ḧał gawrekanyan le qełay hewlêr kirde derewe û ḧeta le weqtî muḧasereda meẍol tełebî tarîyey le kurd kird, bełam ře’îsî kurdekan neywîst ke mudaf’înî hewlêr qetił û ’am bikirên, le ber ewe yarîyey nedan (tarîxî marya balaca, parîs, 1895).

beynî hewlêr û meraẍe bo ordûy meẍol ’adeten bûbû be şeqam, hatuçoyan ekser bem řêgeda ekird û zaten beşî terefî «oşno» û «sabłax»yiş le jêr îdareyana bû. le dewrî sełtenetî olcaytûxanda merkezî wiłatî kurdistan le «behar»ewe neqłî «sułtan‌abad» kira û wîs’etî em wiłate le «nizihة alqilub»da nîşan dirawe, bełam hemû layekî wêran û xałî buwe, be dereceyekî wa ke warîdatî teqrîben ’uşrî warîdatî dewrî selcûqî buwe.

le weqtî lenawçûnî dewłetî îlxanîda dû xanedanî meẍol legeł yekda le řeqqe berpa bûn, gewrey yekêkyan «sułduz» û ewî tiryan «celayr» bû. le dwayîda le sałî 738y hîcrîda beqîyey wiłatanî meẍol, le teřef ew dû xanedanewe le beyna beş kira. kurdistanî êran û xûzistan kewte ber xanedanî sułduz ke kuřanî emîr akirinc bûn, le 784- 785da emîr bayezîdî celayrî miłkêkî gewrey bo xoy piçřî û emeş le xarîcî kurdistanî êranî û ’êraqî ’ecem bû (lan pol dusman).