med

le fesłî duwemda basî em qewmeman kird û gutman řenge le ’esrî dehem weya nohemda hatbêtne wiłatanî «mîdya», le ewełda be tewawî ḧeyatî xêłatîyan řa’ebward û her ’êlêk boxoy ḧikûmetêkî piçûkî serbexo bû.

ordûy asûrî, le zemanî «şelmaneser»y duwemda û le tarîxî 835 p.m.da le ḧidûdî şerqyanewe tûşî ’eşa’îrî «med» hatûn û em ’eşa’îre be’zê dyarîyan bo birdûn. qiřałî asûrî em musafîrperwerêtyey be serane feřz kirduwe û beynêk qumandanêkî asûrî lewê danawe. le ḧeqîqetda asûrî qet le mîdyada nifûzî nebuwe û ewanîş te’eřuzyan lê nekirdûn.

«adad-nîrarî»y sêyemş (812- 783 p.m) çwar pênc def’e legeł ’eşa’îrî medda şeřî kirduwe. bełam le zemanî «tîẍlat pilayser»y çwaremda (745- 727 p.m) be sebebî yarmetîyan be ḧikûmetî «urarto» dirawsêy, em qiřałe leşkirî kirdote seryan û be řîwayetî xoy ta dawênî şaxî demawend çuwe. (tarîxî qedîmî şerqî qerîb, lapeře 446)

le zemanî «esarhaden»da (681- 699 p.m), legeł muttefîqekanîda (manî, sît, kaskaşî û ’eşa’îrî kurdistan) wîstûyetî zerbeyekî baş le asûrîye bida, bełam qiřałî asûrî be syaset qewmî «sît»y lê cwê kirdinewe û kirdinî be muttefîqî xoy û bem terḧe xoy necat da. le dway eme «med» da’îmen le furset egeřa, ḧeta le zemanî duwem ḧukmidarîda ke «fira’urtisin» bû hełîkutaye ser asûrye, bełam mwefeq nebû (643 p.m), nîhayet «kî eqsar» arezûy kakî hênaye cê û asûrî le naw bird. esasî ḧikûmetî «medya» wekû le ciłdî duwemda be tefsîl eybînîn, le 701 p.m.da damezrawe û le zemanî «kî eqsar»da şewketêkî biłindî peya kird. ḧidûdekey le baxteryanewe ta «qizîl îrimq»y beḧrî xezerewe ta xelîcî fars eçû. le zemanî «îstaẍ»da û le tarîxî 550 p.m le teřef «sîros = keyxisrewî gewre»y exmenewe le naw bira.

le dway siqûtî ḧikûmetî mad, hemû wiłatanî kurdistan le naw mîrayetîy ḧikûmetî madda ber ḧikûmetî axmen yaxud kyanî kewt û ta îstîlay eskender teqrîben dû ’esir be des ḧikûmetî êranewe bû, le weqtêkda ke «daryos»y ewweł, le bablisitanda meşẍûł buwe, wiłatî mîdya le îdarey «ferewertîş»da ’usyanî kird. «daryos» leşkirêkî narde ser mîdya, bełam bêfa’îde bû, nîhayet le paş îstirdadî babil bîlzat xoy çû bo mîdya û ’usyanekey teskîn kird (521 p.m)

«řec’etî dehezare»y aksenufon ke le kitêbî «enabazîs»da basî kirduwe, le teřef qewmî «kardoşwî»yewe zor tûşî ezyet û te’eřuz buwe. nawî em qewme ta ew weqte kesê neybîstibû û ewweł def’e eksenufon basî kirdûn û em qewme le derbendî zaxoda ordûy eksenufonyan tengetaw kirduwe û şeřêkî munasbyan buwe û ta nizîk «terabzon» le kołyan nebotewe. eksenufon le kitêbekeyda be’zê îzaḧatî derḧeq bem qewme dawe û ełê: em qewmî karduşoyye qet îta’etî êranyan nekirduwe, ḧeta def’eyek yekê le milûkî êran be ordûyekî 120hezar kesîyewe çote seryan, bełam orduwekey be tewawî meḧu botewe.

’eşa’îrî kurd le zemanî ḧikûmetî mîdya û axmenda îstiqlalî daxłî xoy muḧafeze kirduwe û nîwe musteqîl buwe û em ḧeqey xoy le zemanî ḧikûmetanî makdonya, parit û sasanî û ’ereb û turkîşda dîsan muḧafeze kirduwe (mes’eley kurd beramber be turk, lapeře 23)

«dara»y sêyem ke dwanzemîn ḧukmidarî «exmenî» (haxamnişî)y êran bû, le pêş ḧukmidarîda walîy ermînîye û wiłatî «kurdu’en» bû û ta sałî 338 p.m ye’nî ta bû be ḧukmidar, lem wezîfeyeda bû, lem dewreda «kurdu’en» (= kardoykay), le serçawey «zêy badînan»ewe ta serçawey dîcle eçû.

le fewtanî ḧikûmetî «exmenî» (= kyanî)da êran des eskenderî maqdonî kewt û be tebî’et wiłatî kurdîş (mad, kurdu’en) le naw em mîrateda bû.le dway mirdinî eskender le babil, em wiłatane kewte naw beşî «sele’oqus», ke yekê bû le qomandan û warîsekanî eskender (323 p.m) û sed sałêk be destyewe ma, bełam da’îmen şeř û şorî tya bû. nîhayet be yarmetîy «mîhirdad»y ewweł, ḧukmidarî eşkanî, beşî lay jûrûy kurdistan le řub’î ewwełî qeřnî duwemî pêş mîladda kewte des ḧikûmetî ermenî û beşî xwarûşî berebere û ta ewa’îlî qeřnî ewwełî pêş mîlad destî em ḧikûmete kewt û merkezîşî, «amed» (dyarbekir) bû.

mu’errîx estirabon le beḧsî ḧikûmetî ermenîda ełê qewmî kurd sen’etkar û le hemû umûrî hîndeseda mahîr bûn. qiřałî ermenî, tîgran, lem new’e wezîfaneda da’îmen le kurdekan îstîfadey ekird, «pilutirxis»yiş em cîhete te’îyd eka.

serdarî řoma, «lokollos», le řub’î duwemî ewełî qeřnî mîladîda hate ser ermenistan û le nizîk dyarbekir, qiřałî ermenî «dîgran»y şikand û hemû wiłatekey zewt kird. le beynî sałanî 69-60 p.m.da ḧukmidarî eşkanî, ferhadî sêyem, te’eřuzî kirduwete wiłatanî kurdu’en û edyaben, bełam em te’eřuze bênetîce bû.

le zemanî syanzemîn ḧukmidarî eşkanî, «orod»y ewwełda, le beynî ordûy eşkanî û řokada le nizîk «ḧerran» şeřêkî qurs buwe û serdarî řoma, «kirasos», kujra û ordûy řoma perêşan bû (53 p.m). le sałî 36 p.m.da kurdistan kewte jêr îstîlay «entiwan», serdarî řoma ke legeł ordûy «parit» (eşkanî)da le şeřda bû. le netîceda ordûy řoma şika û tałanêkî zor des partekan kewt, ḧikûmetî madî piçûk ke le azerbaycanî îmřoda bû, lem şeředa legeł ordûy eşkanî bû û çunke le mes’eley dabeşkirdinî tałanda ’aciz bû, be dizyewe legeł serdarî řoma «mark entiwan» muxaberey kird û bo şeřî eşkanî teşwîqî kird û waqî’en em serdare be fikirî întiqam le 34 pêş mîladda be ordûyekewe hat û ermenistanî ke tab’î parit bû zewt kird. le dway beynêk, ḧukmidarî eşkanî, «ferhad»y çwarem be leşkirewe çuwe ser ḧikûmetî madî piçûk û le dway şeřêk ḧukmidarekey esîr kird û ermenistanîşî sendewe û le mensûbanî xoy, qiřałêkî bo te’îyn kird.

sałêk le pêş mîladda ḧikûmetî eşkanî, mi’ahedeyekî legeł ḧikûmetî řoma kird û ermenistan û kurdistanî da be ḧikûmetî řoma. le dewrî «erdewan»y sêyemda dîsanewe le beynî parit û řomada le ermenistan û kurdistanda şeř û herayekî zor bû.

le zemanî qeyserî řoma meşhûr be «neron»da leşkirêkî řoma hate ser ermenistan û kurdistan û hemûy zewt kird û le dway muḧarebeyekî dûr û dirêj le beynî parit û řomada, tîrdad be řezay her dû teřef, bû be qiřałî ermenistan (63 p.m) , em care sułḧî beynî dû dewłet nîw qeřnêk dewamî kird.

lem beyneda ermenistan û kurdistan û wiłatî madî piçûk (azerbaycan), tûşî te’eřuzî qewmî «alan» û kurcî buwe û zor tûşî texrîbat û tałan bû. ḧikûmetî parit muḧafezey nekirdin, bełam xełkî memleketeke miqawemet û midafe’eyekî merdaneyan kird û zoryan zaye’at pê dawin û daxłî îta’etî hîçyan nebûn (dwayî warîsanî xulefa).

le sałî 100y mîladîda împiratorî řoma, «tirajan» leşkirêkî narde ser ermenistan û «tîrdad»y qiřałî le naw bird. tirajan nîhayet le 115y mîladîda xoy be ordûyekî gewrewe be ser sûryeda řûy kirde ermenistan û wiłatanî kurd û ḧikûmetî ermenî be tewawî le naw bird û elcezîre û adyabin (alḧifir = hatra) û bablîşî dagîr kird û ta xelîcî fars çû.

le sałî 122y mîladîda împiratorî řoma, «hadryen», furatî be ḧidûd qebûł kird û legeł ḧikûmetî partida sułḧî kird. le 161y mîladîda «belaş»y sêyem, ḧukmidarî eşkanî, leşkirî kirde ser ermînîye û girtî, bełam le dwayîda beramber be «kasyos» serdarî řoma, şika û beşî ẍerbî wiłatanî kurd û ermen dîsanewe kewte des ḧikûmetî řoma.

le zemanî «erdewan»y pêncemda ke axir ḧukmidarî parit (eşkanî) bû, dîsanewe le beynulnehreynda êran û řoma têkçûn û leşkirî parit be ser ordûy řomada ẍelbey kird, bełam bênetîce bû. zihûrî «erdeşîrî babekan» û înqirazî sulaley eşkanî, tesadufî em zemaney kird (224 pa.m) . le î’tibarî sałî 228 (pa.m)ewe qeyserî řom, eliskandir, legeł erdeşîrda le cezîre û ermînîyeda desî kird be şeřkirdin û le netîceda «ḧerran» û «nesîbîn» û le paşda ermînîye û wiłatî «kurdu’en»yiş kewte des erdeşîr.

mezhebî zerdeştî lem sireyeda û le teřef «erdeşîr babekan»ewe bû be mezhebî řesmîy êran. le zemanî «şapûr»y ewwełda ermînîye û kurdistan îxtilalî kird û şîmalî elcezîreş têkçû. şapûr îxtilalekey teskîn kird û «ḧerran» û «nesîbîn»yişî girtewe, bełam ewendey pê neçû wiłatî «kurdyen» dîsan ’usyanî kird û leşkirî «waleryan», îmbiratorî řom daxłî cezîre bû û ḧeta «tîsfûn» (=medayn)yişî muḧasere kird. qîsmê leşkirî řom legeł xełkî «kurdyen» kewtine şeřewe û qiřałekeyan kuşt û xelefî ew, legeł êran sułḧî kird û bem terḧe ermenistan û kurdyen tab’î êran bû (244 pa.m). le beynî 258 û 260y paş mîlad dîsan le beynî şapûr û waleryanda şeř hełgîrsa û îmbirator le «udesa»da legeł leşkirekey esîr bû.

îmbiratorî řoma, «dîwqiletyen» le zemanî «nersî»da ke ḧewtem şahî sasanî bû, te’eřuzî kird û wiłatî kurdu’en û ermînîyey dagîr kird, le paşda leşkirî êran sendyewe û legeł ordûy řomada le nizîk ḧerran têk ałan û leşkirî řomayan xirap şikand (296 pa.m). sałî dwayî, serdarî řoma «kalerîwis» be ser ermînîyeda te’eřuzî kird û ordûy êranî şikand û bîlzat nersî birîndar bû. le dwayîda le ser tełebî êran musałeḧe kira û êran pênc wiłatî «erzun, mûk , zabde, řecîme, kardo»y bo řoma becê hêşt û legeł be’zê şirûtî quristir dîcle be ḧidûd qebûł kira (297 pa.m). le paş em mwefeqîyete ḧikûmetî řoma le dewrî gomî wan, ermenistanêkî teşkîl kird û tîrdadî kird be qiřałî û beşî lay jûrûy kurdistanîşî ’elawey em ḧikûmete kird.

le paş sałêk mezhebî ’îsewî be gwêrey fermanî «mîlan», bû be mezhebî řesmî řoma (313 pa.m). le sałî 338 pa.m.da dîsanewe şeř le beynî şapûrî duwem (zu alaktaf) û řomada desî pêkird û dwanze sałêk dewamî kird. çend sałêk lemew pêş dînî mesîḧî daxłî ermenistan bûbû û ermenîyekan be fikirêkî syasî em dîneyan qebûł kird. tîrdad, ḧukmidarî ermenîş qebûłî kird. le î’tibarî em tarîxewe dînî mesîḧ û ayînî zerdeştî kewtine micadelewe. xełkî şax û kêwan (kurd) le ser mezhebî zerdeştî manewe û dînî mesîḧîyan qebûł nekird (dwayî warîsanî xulefa) û em dîne tazeye her le beynî xełkî şaran û tuccarda biław buwewe û te’sîrî bo derewey şaran û qesebat nebû. le zemanî «yezdigurd»y duwemda êran ḧerbêkî mezhebî le ermenistanda des pêkird û gelê le řu’esay řuḧanîye û gawrekanî kuşt. em şeř û şorey mezhebî, le zemanî çend ḧukmidarêka dewamî kird.

şapûr, le sałî 350 pa.m.da «nesîbîn»y muḧasere kird û bebê zewtikirdin becêy hêşt û le sałî 360da dîsanewe hate ser kurdistan, qełay «amed = dyarbekir»y muḧasere kird û zewtî kird. le dway eme «bazbid = bazbidî» (ke nizîk cezîrey îbin ’umer bû)y girt. qeyserî řom, julyen , be leşkirêkî gewrewe (363 pa.m) le furat peřîyewe û «feyrûz şapûr» û çend şarêkî beynulnehreynî girt û le dwayîda le dîcle peřîyewe be qeraẍî çepîda řoyî. donmay řomîş le furatewe be qenalî «şahî»da hate dîcle û legeł ordûy beřřîda tewḧîdî ḧereketî kird. julyen ta medayn hat û le paşda geřayewe bo ser kurdistan û le geřaneweda le teřef ordûy êranewe şikênra û xoşî kujra. le dwayîda le beynî dû ḧikûmetda sułḧ kira û teqrîben kurdistan û ermînîye be tewawî kewte des şapûr. bełam le pêş tetbîqî şera’îtî sułḧ dîsanewe şeř desî pêkira û le 376da be muḧafezeyî bê‌teřefî derḧeq be ermenistan û gurcistan řêk kewtin.

le zemanî şapûrî sêyem (382- 388 m)da ermenistan le beynî ḧikûmetî řoma û êranda teqsîm kira, ye’nî kira be dû ḧikûmet û ḧukmidarekanyan şahzadekanî eşkanî bû. le zemanî behramî çwarem (syanzemîn ḧukmidarî sasanî)da, xesrew, ḧakmî ermînîyey êran, ’usyanî kird û leşkirî êran le nawî bird (393 m).

le zemanî behramî pêncem (behramî gûr)yişda wiłatî kurdistan buwe seḧney ḧerb û her le zemanî em ḧukmidareda ḧikûmetî ermenî bû be wiłatêkî êran (422 m).

«qubadî ewweł», şahî sasanî, le mebadîy ’esrî şeşemî mîladîda leşkirî kirde ser řom û kurdistan kewte jêr îstîlawe û «erziřom» û «dyarbekir»y zewt kird. dîsan her lem ’esrî şeşemedaye ke ’eşa’îrî goranî kurd, le jêr îdarey ře’îsekeyana ke nawî «gu’atanza» bû, ḧikûmetêkî gewrey damezrand, paytextekey kirmaşan bû û wiłatî azerbaycanîşî tya daxił bû (mes’eley kurdistan û turk, lapeře 24). le sałî 502m.da şeřêkî gewre le beynî serdarî êran, «gwazî fîrûz» û ordûy řoma waqî’ bû û kurdistanî merkezî kewte des êran û xełkî myafarqîn neqił kiraye xûzistan. sałî dwayî dîsanewe le cezîre û kurdistanî xwarûda şeř û de’way êran û qeyserî řom dewamî kird.

«xesrewî ewweł» (enûşîrwanî ’adił) le 562da ke bo «lazîka» çû, be ser kurdistanda řoyî û le dwayîda ke bo te’dîbî ta’îfey xezer seferî kird, dîsanewe xettî ḧereketekey, kurdistan û ermînîye bû. le 572da ke qeyserî řom hate ser «nesîbîn» û muḧaserey kird enûşîrwan be leşkirêkewe řûy kirde qeyser û ordûy řomî şikand û em şeře nizîkey pênc sał tûlî kêşa û qełay «dara» bo teřefeyn bû be ẍayey şeř.

«xesrewî perwêz»yiş le 605da řûy kirde şîmalî cezîre, «dara» û «dyarbekir» û be’zê wiłatanî tirî le ḧikûmetî řom zewt kirdin. ordûyekî tirîşî be ser kurdistanî jûrûda řoyî bo «qepaduqya». le î’tibarî 622y mîladîyewe qeyserî řom, herqil (hiraqlîwis) kewte muqabil te’eřuzewe, be ordûyekewe řûy kirde ermînîye û kurdistan û lewê leşkirî «şehirbiraz»y serdarî êranî şikand û sałî dwayî le cîhetî azerbaycanewe řûy kirde êran û leşkirî êranî şikand û desî kird be yeẍma û texrîbî êran û ateşkedekanî, baxsûs ateşkedey zor meşhûrî «azergiştasb»y texrîb û tałan kird. sałî dwatrîş le kurdistanda leşkirî êranî parçe parçe şikand. le sałî 627y mîladîda le nizîk neyneway qedîm şeřêkî tir le beynî ordûy herqil û xesrewda řûy da û řomekan mwefeq bûn. le ’eynî sałda wiłatî kurdistan, baxsûs beşî cinûbî û şerqî şarezûr tûşî texrîbatêkî zor bû û ta 639 be des hiraqlîwsewe mayewe. ḧeta herqil bo te’qîbî xesrewî perwêz be ser şarezûrda têpeřî û mangî şubatî 628y le şarezûrda řabward û hîç şar û gundî tya nehêşt û sûtandî û le paşda řûy kirde «erdełan» (înisqilopedyay îslam, ciłdî 2, lapeře 1034).

em weqa’î’e tesadufî zihûrî îslamî kird û lem weqteda bû ke řojî hîdayet le ufuqî mubarekî mekkey mukeřřemewe hełat û berebere desî kird be řûnakkirdinewey wiłatanî etřafî.